شهر باستانی زرنج
شهر باستانی زرنج
ویرانه‌های شهر باستانی زرنج، پایتخت قدیم سیستان، در جلگه‌ای که در اطراف دریاچه هامون واقع شده، باقی مانده است. آثار ویرانه‌ها معرف زمان آبادی و پایتختی این ناحیه مشهور تاریخی در دوران باستانی و پیش از اسلام می‌باشد. بدیهی است با شروع کاوش‌های علمی و مطالعات تاریخی آثار و بناهای فراوانی در منطقه زرنج از ادوار پیش از تاریخ و دوران هخامنشی، اشکانی، ساسانی و اسلامی کشف خواهد شد. از این شهر که حدود 1119 سال قبل پایتخت سیستان بود، اثری نیست. در وصف این شهر، در کتاب حدود‌العالم آمده است: «شهری با حصار و پیرامون آن خندق است و اندروی رودهاست، و اندر خانه‌های وی آب روان است، دارای پنج در آهنی است و گرمسیر است و برف نمی‌بارد» بعضی نیز پایتخت سیستان را همان آبادی معروف به «ارم شهرستان» می‌دانند و روایتی هم هست که پایتخت سیستان قبل از زرنج، «رام شهرستان» خوانده می‌شد. تغییر مسیر هیرمند و شاید هم طغیان آن باعث شده است که آبادی‌ها و شهرستان‌های قدیم این ناحیه خراب شوند. ممکن است حفریات تاریخی بسیاری از این مسائل را روشن نماید؛ در روایت محلی سیستان افسانه‌ای در مورد خرابه‌های معروف به «سابورشاه» است. بدین ترتیب که داماد سابور در شهرستانی از آبادی‌های سیستان می‌زیسته است. دختر سابورشاه به بچه‌اش می‌گوید که "وقتی پیش پدربزرگ خود رفتی هر چه رونما به تو داد نپذیر و در خواست کن که سهم ما را از آب هیرمند دو چندان کند". و چون چنین درخواست کرد و پدر بزرگ بخشید، شهر که در شمال کوه خواجه قرار داشت زیر آب رفت. هر چند این داستان جز افسانه‌ای بیش نیست، اما حکایت از واقعیتی انکارناپذیر دارد و آن این که خرابه‌های سابور شاه بقایای شهری است که روزی بر اثر طغیان هیرمند یا تخریب یا شکسته شدن سد به زیر آب رفته است. ظاهراً زرنج در صدر اسلام، در زمان یعقوب لیث و جانشینان وی پایتخت سیستان بوده است.
بقایای شهر زاهدان کهنه
بقایای شهر زاهدان کهنه در بخش پشت آب زابل واقع شده است و مربوط به دوره تیموری است این محل بنا به روایتی محلی است که تیمور در آنجا یک پای خود را از دست داد.
تپه دهانه غلامان
این تپه در فاصله 44 کیلومتری شهر زابل و چهار کیلومتری قلعه نو واقع شده است. دهانه غلامان تپه‌ای مصنوعی به ارتفاع بیست و هشت متر است که در نزدیکی کوه خواجه، شهر سوخته و قلعه سام قرار دارد. پس از مدتی خاک‌برداری از این تپه، آثار ساختمانی عظیم، بناهای مفصل و باشکوه و در مجموع شهر نسبتاً وسیعی نمایان شد. این بناها ازگل خام است و آجر و سنگ در آنها به کار نرفته است و این عجیب نیست، چون در سیستان سنگ نایاب است و خاک سراسر این سرزمین را فراگرفته است که وقتی گل شود، مانند آجر سفت و سخت می‌شود. در قسمت شمال غرب دامنه تپه دهانه غلامان آثار یک معبد مربوط به دوران هخامنشی به ابعاد 54 × 54 متر کشف و خاک‌برداری شده است. در چهار گوشه این معبد چهار برج دیده‌بانی وجود داشت. این معبد در دو نوبت مورد استفاده قرار می‌گرفت و بنای آن دو طبقه بود. در قسمت شمال دهنه غلامان بنای بزرگ مستطیل شکلی دارای چهل و پنج اتاق اصلی و دو اتاق الحاقی کشف شده است. این بنا فقط یک ورودی در قسمت شرق دارد. پس از گذشتن از تنها در ورودی این بنا وارد شدن به حیاط، از ورودی های شمالی، شرقی، جنوبی و غربی داخل حیاط می‌توان وارد اتاق‌های اطراف شد. در داخل این بناهای عظیم ستون‌های قطوری به ابعاد 110 × 110 سانتی‌متر وجود دارد که در قسمت شمال و جنوب نه عدد و در مشرق و مغرب هفت عدد است. در بعضی قسمت‌ها ستون‌ها در دو ردیف است. مصالح ساختمانی در تمام ابنیه این شهر باستانی اکثراً از خشت است به جز آثار ذکر شده تعداد زیادی آثار سفالی و سنگ‌های آسیاب دستی و اشیا کوچک چوبی و استخوان‌های گراز و چند اثر مهر بر روی گل و آثار ساختمانی نیز پیدا شده است. ساختمان قدیمی دهانه غلامان مقر حاکم آن ناحیه بود که در زمان هخامنشیان وسعت و آبادانی فراوانی داشت و چون در مرز شرق و نزدیک سرزمینی بود که پیوسته بیم تاخت و هجوم اقوام صحراگرد از آن می‌رفت، همیشه حاکمی لایق و مدیر و مدبر و منسوب به دودمان شاه بر آنجا حکومت می کرد. خندقی به عرض حدود سی متر(که اینک با گل و لای پر شده) ویرانه‌های درون شهر را از تپه‌های بزرگ جدا می‌سازد. گل و لای خندق تا پای تپه رسیده است. اطراف خندق پر از آجر است و به وسیله همین آجرها، علیخان سنجرانی قلعه کنونی رابنا نموده است. این قلعه به نام پایگاه نادعلی معروف شده و بدین ترتیب مکان قدیمی، اسمی جدید یافته است.
آتشکده کرکوی
این آتشگده در ناحیه کرکوی سیستان واقع شده و آثار و بقایایی از آن مشهود است. ویژگیهای معماری، شکل بنا و کارکرد آن نشانگر این است که این آتشکده به دوره ساسانیان تعلق دارد.
جاذبه های طبیعی
کوه خواجه
يكي از آثار تاريخي ارزشمند و جالب توجه كشور، كوه خواجه است كه در سيستان واقع شده است. اين كوه به ارتفاع تقريبي نهصد متر مانند جزيره‌اي در وسط درياچه هامون قرار گرفته است. بالاي اين كوه آثار آتشكده و كاخ عظيمي نمايان است(مجموعه كا خ ها) كه عمارات مختلف آن مشرف بر حياط وسيعي است. درچهار طرف آن چهار رواق ستوندار قرار گرفته كه قوس‌هاي آنها هلالي است. اين كاخ آثار زيادي از گچبري‌هاي قديمي متقاطع، خطوط شكسته متوازي و نقاشي ديوار با نقش برش‌هاي اكانت و خداي يوناني اروس (خداي عشق) سوار بر اسب و نقاشي‌هاي متعدد ديگر را دربردارد. آتشگاه كوه خواجه مركب از تالار چهارگوشي است كه سردربزرگي دارد و در اطراف تالار راهرويي است كه پوشش آن به صورت گهواره‌اي هلالي است. تاريخ ساختمان اين آتشكده را حدود قرن اول ميلادي مي دانند و ويرانه‌هاي اطراف آن را هم به دوران اشكاني و ساساني نسبت مي‌دهند. در قسمت جنوب كوه خواجه پرستشگاهي وجود دارد كه به كرچك چل گنجه معروف است و از گل بنا شده است. اين بنا جايگاه پرستش ناهيد (آناهيتا) و از نوع قلعه هاي دختر است كه پرستشگاه ناهيد محسوب مي‌شدند. از آثار بعد از اسلام اين مجموعه آرامگاه خواجه مهدي ابن‌محمود خليفه است كه به صورت اتاق خشتي به ابعاد 6 × 9 متر مي‌باشد و در بالاي كوه قرار گرفته است. بناي بعدي كوه خواجه، زیارتگاه «خواجه‌غلطان» است كه هنوز مورد تقديس مردم است و هر سال در آنجا قرباني‌ها مي‌كنند. زیارتگاه «پيرگندم بريان» در همين تپه است و قبرستاني نيز در آنجا قرار دارد. مردم سيستان در هفته اول فروردين به زيارت اين محل مي‌روند و گندم بريان نذر مي‌كنند. احتمال دارد كه نام «اوشيدا» كه در اوستا نام كوهي است همين كوه باشد. سنگ آتشگاهي كه از آتشكده اين كوه به دست آمده كاملاً مشابه آتشگاه آپاداناي شوش است كه به زمان هخامنشيان مربوط است. ساير آثاري كه در اين كوه به دست آمده بيشتر مربوط به قوم «سكا» است كه در حدود قرن دوم ميلادي به اين سرزمين مهاجرت كرده‌اند. در هر حال، كوه خواجه و مجموعه آثار باستاني دوره‌هاي مختلفي كه در دامنه آن وجود دارند، همراه با چشم‌انداز زيباي هامون و ويژگي‌هاي مردم‌شناسي ساكنان پيرامون آن، يكي از آثار تاريخي ممتاز استان سيستان و بلوچستان به شمار مي‌آيد.