دانه چیست؟
دانه چیست؟
دانه قسمت بسیار کوچکی از گیاه است که در بسیاری از گیاهان، می تواند گیاهی با همان خصوصیات گیاهی که آن را تولید کرده است، به وجود آورد. اگر نخود یا لوبیا و یا تخم گلی را کاشته باشید، دیده اید که پس از مدتی گیاهی از آن رشد می کند. این گیاه به نوبۀ خود گل و میوه می دهد و دانه هایی شبیه به دانه ای که کاشته بودید، تولید می کند. پس دانه مهمترین قسمت گیاه است؛ زیرا گیاه از طریق دانه تولید مثل می کند و تکثیر می شود.
البته باید توجه داشت که تکثیر و زیاد شدن گیاهان، فقط از طریق دانه صورت نمی گیرد و شیوه های دیگری نیز برای این کار وجود دارد؛ مثلا تولید پیاز در بسیاری از گل ها ( گل لاله)، ساقه های رونده ( توت فرنگی ) و تولید جوانه ( سیب زمینی ). تعداد کمی از گیاهان هم اصلا دانه تولید نمی کنند و روش های دیگری برای تولید مثل دارند؛ از جمله سرخس ها، خزه ها و قارچ ها که به کمک هاگ تکثیر می شوند. هاگ یک تک سلولی است که وقتی در محیطی مناسب قرار می گیرد، گیاهی مشابه با گیاهی که آن هاگ را تولید کرده است، تولید می کند. هاگ ها از نظر ساختمانی به مراتب از دانه ها ساده تر و کوچکترند، و دانه ها موجوداتی چند سلولی می باشند. هاگ همان نقشی را در گیاهان به اصطلاح « هاگزا» به عهده دارد که دانه در گیاهان « گلدار»
شکل و اندازۀ دانه
شکل و اندازۀ دانه ها یکسان نیست، و هر گیاهی دانۀ خاص خود را تولید می کند. بعضی دانه ها کروی هستند و بعضی به شکل تخم مرغ، گروهی از آن ها سه گوش اند و گروهی به شکل عدس، برخی باریک و درازند و برخی کوتاه و کلفت، بعضی از آن ها هم خمیده یا مارپیچی هستند. حتی دانه هایی هم وجود دارد که بال یا دم دارند.
ظاهر بعضی دانه ها به حشرات شبیه است و به همین خاطر هم این گونه دانه ها مورد توجه بسیاری از پرندگان قرار می گیرند.
مثلا دانۀ هویج شباهت زیادی به حشرات پشمالو دارد و دانۀ کرچک از دور به یک سوسک براّق شبیه است.
رنگ دانه ها نیز تفاوت های زیادی با هم دارد.
کافی است به حبوباتی که در خانه دارید توجه کنید و یا به ظرف آجیل دقیق شوید. می بینید که رنگ دانه ممکن است ساده یکدست،خالدار، راه راه یا سیاه و سفید باشد؛ همین طور اندازه و وزن دانه ها نیز متفاوت است.
وزن دانه ها از حدود یک هزارم میلی گرم در مورد دانۀ نوعی گیاه گوشتخوار، و تا حدود 27 کیلو گرم در مورد یک نوع نارگیل تغییر می کند.
به همین نسبت اندازۀ دانه ها نیز متغیّر است.
دانه های تنباکو آن قدر ریز است که نزدیک به 40000( چهل هزار) تای ان درون یک میوۀ آن جا می گیرد، و تعداد دانه های خشخاش که کمی بزرگتر است به چندین هزار عدد در یک میوه می رسد. اما بزرگی یا کوچکی دانه، نشانۀ بزرگی و کوچکی گیاهی که آن را به وجود آورده است، نیست.
به تخم هندوانه یا کدو توجه کنید، گیاهی که از آن به وجود می آید بسیار کوچک است و در واقع بوتۀ کوچکی است، اما از این بوته میوه هایی بسیار بزرگ تولید می شود. در مقابل، درخت سیب دانه هایی کوچکتر از تخم هندوانه دارد، اما درختی که ازآن به وجود می آید بسیار بزرگ است و میوه اش نسبت به آن کوچک می باشد.
موارد استفاده از دانه ها
طبیعی است که دانه ها استفاده های زیادی برای ما دارند و به همین علت است که ما با زحمت زیادی به پرورش آن ها می پردازیم. آن ها بخشی از غذای ما و جانوران را تشکیل می دهند و علاوه برآن مصارف صنعتی فراوان نیز دارند.
از بعضی دانه ها پارچه تهیه می کنیم، و بسیاری از سموم حشره کشی و خیلی از عطر های طبیعی را نیز از آنها به دست می آوریم. بسیاری از دانه ها مصرف طبیعی دارند؛ و خلاصه آن که بشر برای نیازهای روزمره اش چنان به دانه ها وابسته است که یقینا زندگی بدون ان ها برایش ممکن نیست.
دانه، خانه ای هم دارد و شما خانۀ دانه را احتمالا خیلی خوب می شناسید.بله، خانه دانه میوه است و خوب می دانید که میوه ها گوناگون و متفاوتند. در طبیعت گیاهانی هستند که میوۀ آن ها پس از رسیدن « باز» می شود؛ به طوری که دانه هایشان آشکار شده و می توان آن ها را دید ( احتمالا میوه های مخروطی کاج را دیده اید که پس از رسیدن باز می شوند) . این گونه گیاهان را « باز دانه» می گویند. اما بیشتر دانه ها درون خانۀ خود ( یعنی همان میوه) باقی می مانند و نمی توان آن ها را به طور مستقیم مشاهده کرد. تقریبا تمام میوه هایی که می خوریم، از این گونه اند به گیاهانی که دانۀ آن ها این چنین باشد« نهان دانه» می گوییم.
در اینجا قصد نداریم به بحث علمی راجع به تقسیم بندی دانه ها بپردازیم، اما این سوال به هر حال پیش می آید که با این همه تفاوت ، آیا « چیز یا چیزهای » مشترک بین انواع دانه ها وجود دارد؟ برای پی بردن به این موضوع باید به بررسی ساختمان دانه ها بپردازیم. هر دانه ای را با هر اندازه وشکل و رنگی که داشته باشد، وقتی برش داده و بررسی می کنیم، می بینیم که معمولا از سه قسمت اصلی تشکیل شده است. اول، پوستۀ خارجی که وظیفه اش حفاظت از دانه است و بنابراین معمولا سخت و محکم می باشد( سختی این پوسته را هنگام شکستن تخمۀ هندوانه و یا هستۀ زردآلو، حتما متوجه شده اید). دوم قسمت ذخیره ای یعنی دانه همان قسمتی که مورد استفادۀ غذایی ما قرار می گیرد؛ آنچه به عنوان فندق، پسته و نخودچی می خوریم، همان قسمت ذخیره ای دانه است. سوم، گیاهک ( جنین گیاه) که قسمت بارور دانه است. و همین قسمت است که پس از کاشتن گیاه رشد می کند و گیاه جدیدی به وجود می اورد. این قسمت معمولا کوچک است و چون داخل پوسته و در میان قسمت ذخیره ای قرار دارد، دیده نمی شود. اما شما حتما قبل از فرارسیدن نوروز سبزه کاشته اید، و توجه کرده اید که پس از مدتی که دانه های گندم یا عدس را خیس می کنید، ریشه ای کوچک و ساقه ای با برگ های خیلی کوچک از آن رشد می کند. این قسمت ها از همان گیاهک به وجود می آیند. همۀ دانه ها معمولا این سه قسمت ( پوسته خارجی ، قسمت ذخیره ای، گیاهک) را دارند.
مراحل رشد دانه و شرایط لازم برای آن
حالا که دانه های مختلف و ساختمان آن ها را تا اندازه ای شناختید بهتر است بحثی هم در مورد چگونگی رشد آن ها داشته باشیم.
به خاطر دارید آخرین باری که دانۀ یگ گل و یا سبزی را کاشتید چه کردید؟ بله، به آن آب دادید. این کار را مرتبا آن قدر انجام دادید تا پس از مدتی برگ و ساقۀ کوچک سبز رنگی از خاک خارج شد. می دانید چرا به دانه ها آب می دهید و سعی می کنید خاک اطراف آن ها را مرطوب نگه دارید؟
گفتیم که دانه ها یک قسمت ذخیره ای دارند. این قسمت دارای مواد غذایی است که برای رشد گیاه ضروری می باشد، اما بسیار سخت است، به طوری که در مورد بسیاری از دانه ها حتی با دندان هم قابل شکستن نیست.
آبی که به گیاه می دهیم از راه پوسته جذب قسمت ذخیره ای دانه می شود و قسمت سخت را نرم می کند. این آب به تدریج مواد ذخیره ای را در خود حل کرده و به صورت « فعال» در می آورد. گیاهک، که منتظر چنین موقعیتی است، از این مواد فعال شده استفاده کرده و به سرعت شروع به رشد می کند . رشد ریشه در آغاز زندگی گیاه، سریع تر از رشد ساقه و برگ است. چون گیاه نیاز به محکم شدن در خاک دارد، مقدار بیشتری آب جذب می کند که در نتیجه هم ذخیرۀ غذایی بیشتری را به مصرف گیاهک می رساند و هم با رساندن غذای کافی از خاک به وسیلۀ آب، به تدریج موجب رشد ساقه و برگ که از خاک بیرون می آیند می شود. کم کم گیاه بزرگتر می شود و ذخیرۀ غذایی دانه هم تمام می گردد، اما به خاطر رشد ریشه و هم چنین برگ های سبز، گیاه قادر است مواد لازم را از زمین جذب کرده و به کمک برگ های سبز خود، غذای مورد نیازش را تأمین کند.
بدین ترتیب دانه در حقیقت مانند مسافری که آذوقه اش را در کوله پشتی اش می گذارد و راهی سفر می شود، مواد غذایی لازم برای رشدش را که همان بخش ذخیره ای است با خود حمل می کند تا هر وقت به محل رسید وظیفه اش را که تولید مثل است انجام دهد.
اما آب تنها چیزی نیست که دانه برای رشد خود به وجود آوردن یک گیاه جدید لازم دارد. درست است که برای رشد دانه وجود آب ( البته در خاک مناسب) شرط اصلی است، اما برای این که گیاه حاصل از دانۀ رشد یافته، بتواند به زندگی اش ادامه دهد احتیاج به نور کافی و مناسب خورشید دارد. حتّی گیاهان سایه پسند نیز به نور خورشید البته با شدت کمتری محتاجند. برای همین هم شما گلدان هایتان را حتّی برای مدت کمی هم که شده در نور خورشید و یا نور چراغ قرار می دهید.
اگر به جنگل بروید یا حتی زیر درختان باغ و یا بوته های باغچه تان را نگاه کنید، می بینید خیلی از گیاهانی که کاملا در زیر شاخه و برگ گیاهان بلندتر قرار دارند پس از رشد دانه، رشد چندانی نمی کنند، چون بدون نور کافی نمی توانند برای خودشان غذا درست کنند.