چشم اندازهای بیابانی
انواع بیابان
صخره سنگ ها در بیابان ها، به شکل های عجیب و تپه های شنی گسترده، شبیه به امواج غول پیکر، دیده می شود؛ اما چنین بیابان هایی فقط نمونه ای از 3 نوع چشم انداز اصلی بیابانی، یعنی صخره ای، شنی و خرده سنگی، هستند. بیابان های صخره ای به "همادا" مشهورند؛ بیابان های شنی به "ارگ" و بیابان های خرده سنگی به "ریگ" مشهورند. این نامها ریشه فارسی_ عربی دارند؛ زیرا سرزمین های خاورمیانه از دیرباز انواع زیادی بیابان در خود جای داده اند.
دو عامل اصلی سبب گوناگونی بیابان ها می شود. عامل اول، نوع سنگ تشکیل دهنده بیابان هاست.
بسیاری از صخره های بلوری شکل به دلیل تغییرات شدید دما، شکسته و به شن تبدیل شده اند. صخره های سخت تر به تخته سنگ ها تبدیل شده یا پیکره های صخره ای بزرگ از خود به جای می گذارند. صخره های سست از میان می روند یا به تپه، و سپس دشت های کم ارتفاع، تبدیل می شوند. دومین عامل گوناگونی بیابان ها، قدرت باد و بارندگی های ناگهانی است که بیابان ها را تحت فرسایش قرار می دهند.
صخره های سست:
آب مهم ترین عامل شکل دهی به بیابان ها است. به جز ضربات سنگینی که آب به سنگ ها و ماسه ها وارد می کند، مواد شیمیایی موجود در آب، صخره های بیابانی را سست کرده و می فرسایند؛ در نتیجه سنگ ها به راحتی متلاشی می شوند. آب باران سرشار از املاح معدنی و اسیدهاست که یاعث تغییر شیمیایی در صخره شده و آن را شکننده می سازد. شبنم های تشکیل شده ی روی صخره ها هنگام شب، و رطوبت موجود روی زمین هم، سبب واکنش در سنگ می شود. این نوع فرسایش تدریجی به " هوازدگی شیمیایی" مشهور است.
پس از این گونه فرسایش،" هوازدگی فیزیکی" آغاز میشود؛ در بیابان های داغ، گرمای خورشید در روز، و سرمای طاقت فرسای شب، صخره ها و سنگ ها را خرد می کند. خورشید طی روز بر صخره ها و سنگ ها می تابد و باعث انبساط آنها می شود؛ هنگام شب هوا صاف است و زمین از هرگونه لایه ی نگهبان، مثلاً ابرهای آسمان، بی بهره است؛ در نتیجه هوای بسیار سرد، صخره ها و سنگ ها را خنک می کند و سبب انقباض و در هم فشردگی سنگها می شود. این انبساط و انقباض های پی در پی، سرانجام به ترکیدگی سنگ ها منجر می شود.
حتی مقدار اندکی آب که در ترک های کوچک صخره جمع شده و شبها یخ می زند، باعث متلاشی شدن سنگ خواهد شد. آب یخ زده منبسط می شود و به تدریج با افزایش فشار بر دیواره های اطراف خود، سنگ را می ترکاند. پس از مدتی، این واکنش ها باعث می شود که اتصال سنگ به بستر طبیعی آن ضعیف شود و سنگها در برابر باران های سیل آسا و بادهای شدید به آسیب شدیدتری دچار شوند.
شکل یافته با باران:
وقتی در بیابان های صخره ای، ناگهان طوفان و بارش های سیل آسا مانند تازیانه فرود می آید، جریان سیلاب های موقت و شدید، چشم انداز خشک بیابان را دگرگون می کنند.
بارش های تند، ضربات سنگینی بر سطح سخت و عریان بیابان وارد می آورد. از آنجا که هیچ گیاه ای برای حفظ سطح خاک صخره ها وجود ندارد، قطرات درشت باران سنگ ها و صخره ها را خرد می کند و در طول زمان، آنها را می فرساید. باران همچنین از بالای صخره سنگها در نهرهایی مانند "جویبار" به جریان می افتد. این نهرهای کوچک، در سطح سنگها شکاف هایی را ایجاد می کنند که " آبکند" یا " دره ی سیلابی" نامیده می شود. معمولاً نهرها حامل ذرات شنی کوچک هستند که سطح صخره ها را می فرسایند و آبکندها را عمیق تر می کنند.
به تدریج جویبارها در دامنه ی تپه های صخره ای به هم می پیوندند و دره های بزرگتر یا "تنگ دره" ایجاد می کنند. تنگ دره ها، فلاتهای مرتفع را از یکدیگر جدا می کنند و چندین فلات پدید می آورند.
صخره های تنها نیز می توانند به وسیله ی " تنگ دره" از فلات جدا شوند. چنین صخره هایی، " تک کوه" نامیده می شوند که بعضی از آنها صخره های مسطحی موسوم به " کوه تخت" یا " کوه میز" و بعضی دیگر، صخره های تیز کوچکی به نام " تختال" هستند. صخره های نرم موجود در دشتها بر اثر فرسایش بادی، بعد از مدتی طولانی، کم ارتفاع و ناپدید می شوند. گاهی در پایین دامنه ی پرتگاهی این تختال ها، شیب ملایمی شکل می گیرد که محل تلاقی تپه با دشت است.
{" دره ی یادبود" در آمریکا، از چشم اندازه ای بیابانی تماشایی است که شکل های شگفت انگیز آن، در گذشته های بسیار دور، بیشتر با فرسایش آب شکل گرفته اند. در بخش های دیگر، تا جایی که چشم کار میکند، تپه های مخروطی شکل برآمده وجود دارد؛ همچنین می توان، جویبار، آبکند، تنگ دره، تک صخره و تک کوه را هم دید. این چشم انداز زیبای بیابان خشک، از لایه های سنگهای رسوبی نرم تشکیل شده است. هنگامی که صخره با بارانی سیل آسا فرسوده می شود، چنین ساختارهایی شکل می گیرد. بارش باران می تواند با شستشوی سطح سنگ های رسوبی، رنگ های گوناگون هر لایه ی زیرین را آشکار کند.}
{دره ی " ماهی رود" در جنوب غربی آفریقا واقع است. این رودخانه ی موسمی در حالت عادی خشک است. اما هنگام بارش باران های سیل آسا، بستر رودخانه انباشته از آب می شود و حدود 100 متر عرض و 9 متر عمق پیدا میکند. }
رودخانه هایی در شن:
بارندگی های شدید موجب پیدایش ناگهانی رودهای سیلابی و نیز ایجاد شیارهایی عمیق در بیابان های شنی و سنگی می شود. آب حامل ریگ یا شن، بستر رودخانه را می فرساید و آن را عمیق تر می سازد. وقتی بارندگی قطع می شود، رودخانه ها به سرعت خشک می شوند. بستر خشک و دره مانندی که از رودها به جا می مانند، " وادی" نامیده می شوند. تصور بر این است که بخشی از وادی های موجود در صحرا و بیابان های عربستان، در زمانی که این مناطق آب و هوای مرطوب تری داشتند، پدید آمده است؛ از این رو، آنها بستر رودخانه های طبیعی هستند.
{میزان بارندگی در منطقه ایسمیت در گرینلند و جزیره بحرین، در جنوب خلیج فارس و کناره ی صحرای عربستان، تقریبا یکسان است، اما دمای هوا در این دو منطقه بسیار متفاوت است. }
شکل یافته با باد:
بعضی از چشم اندازهای بیابانی، در اثر بادهای سخت و شدید بیابانی شکل می گیردند. این بادها حامل خرده های کوچک سنگ و شن است. سنگ و شن ها به سطح زمین ضربه می زنند و هنگام برخورد به صخره های سخت، سایش و لب پریدگی ایجاد می کنند. این نوع فرسایش را "شست و ساب" می گویند.
ماسه ی " باد روبیده" یا باد رفتی، می تواند در دامنه ی صخره های بلند سایش ایجاد کند و اشکال قارچی شکلی موسوم به "پاسنگ" یا " پایه ستون" بسازد. همچنین برآمدگی و شیارهایی در سطح زمین موسوم به " یاردانگ" و "زوگن" پدید آورد یا صخره های مسطحی با کناره های تیز بسازد. بادهای شدید حامل ماسه، چهره ی این صخره ها را صیقل می دهد و آنها را صاف و براق می کند.
ساختارهای پدید آمده توسط باد در سراسر بیابان ها، بسیار اندک هستند. در حقیقت، چشم اندازهای گسترده ای مثل دشتها و فلات ها، بیشتر به وسیله ی باران پدید آمده اند؛ اما یک بیابان بزرگ وجود دارد که چهره ی آن بیشتردر اثر وزش باد شکل گرفته است؛ این بیابان یک حفره ی فرسوده با باد است که حال یک تشت را به خود گرفته است. احتمالا سطح این سرزمین، ابتدا بر اثرهوازدگی شیمیایی سست و شکننده شده است؛ آنگاه باد روی سطح ناپایدار آن وزیده و در یک امتداد، دره ای بزرگ را پدید آورده است. " چاله ی قطره" یک دره ی فرسایش یافته ی بادی است که در غرب مصر قرار دارد. این دره، تقریبا 1 متر پایین تر از سطح دریاست و 1800 کیلومتر مربع وسعت دارد.
ربع الخالی در عربستان یکی از گرم ترین بیابان های شنی دنیاست و این کویر را از آنجا خالی نامیده اند که زندگی در آن برای موجودات زنده بسیار دشوار است. ربع الخالی نزدیک به 650000 کیلومتر مربع وسعت دارد و به بیابان های شنی و صخره ای دیگری در همین ناحیه متصل می شود.
برخی از تپه های شنی بزرگ در این بیابان چنان قدمت دارند که شن ریزه ها در آن سخت شده و به سنگ تبدیل شده است. الگوی شکل گیری تپه های شنی، نشان گر چگونگی وزش باد از یک سو به ماسه ها است.
توده های شن:
بادها همچنین در سطح بیابان های شنی می وزند و تپه های کوچک شنی می سازند. ارتفاع قله ی برخی از این تپه ها به 200 متر می رسد. باد تپه های شنی هلالی شکل دیگری به نام های "برخان" و "سیف" که به شکل مار و شمشیرعربی هستند، پدید می آورد. چنین شکل هایی در اثر وزش بادهای شدید و سخت که فقط در یک جهت می وزند، ایجاد می شود. باد، شن های موجود روی تپه های شنی را از یک سمت بالا می برد و به دامنه ی مقابل می راند. چنین پدیده ای موجب حرکت این شکل ها در سراسر بیابان می شود. اشکال ستاره ای این تپه ها وقتی شکل می گیرد که باد در جهات مختلف، حرکات چرخشی داشته باشد.
میانگین سرعت تپه های شنی کوچک در صحرای عربستان هر سال 6/14 متر است. این تپه ها حتی خطوط لوله های حامل نفت خام، از چاه های نفت به پالایشگاه ها را مدفون می کنند.
برای جلوگیری از این پدیده باید با ایجاد موانع، از آسیب های ناشی از آن جلوگیری کرد. مثلاً با کاشتن درخت و گیاهان موانعی در مقابل باد و حرکت شن ها به وجود می آید. حتی می توان با احداث دیوارهای مصنوعی از پیش روی تپه ها جلوگیری کرد. گفتنی است بادهای سرد در نواحی جنوبگان، برف و یخ را به شکل توده های یخ، چنان در چاله ها جمع می کند که به صورت تپه هایی شنی به نظر می رسند.