عملیات بیت المقدس
مقدمه
پس از اینكه رژیم عراق در استراتژی خود كه با هدف كسب پیروزی سریع بر پایه “جنگ محدود و برق‌آسا“ طرح‌ریزی شده بود با شكست مواجه شد و نتوانست به اهداف اصلی خود از جمله براندازی نظام جمهوری اسلامی ایران و تجزیه خوزستان دست یابد، هدف محدودتری را انتخاب كرد تا با نیل به آن بتواند شرایط خود را به جمهوری اسلامی ایران تحمیل كند. خرمشهر و آبادان كه در هجوم سراسری ارتش عراق یكی از محورهای اصلی پیشروی بود، از هفته دوم، اصلی‌ترین هدف نظامی عراق شد و محور تمركز قوا و فشار دشمن گردید تا دشمن خرمشهر را به اشغال خود درآورد. همین دفاع متعهدانه و انقلابی مردم از خرمشهر و در ادامه آن از آبادان، سبب شد كه ارتش عراق از حملات مكرر برای اشغال آبادان نتیجه‌ای كسب نكند و تنها به محاصره آبادان اكتفا كند.
پس از توقف ارتش عراق تلاش‌هایی برای آزادی خرمشهر و شكست محاصره آبادان صورت گرفت؛ از جمله علمیات نصر (16/10/1359) و عملیات توكل (20/10/1359) با فرماندهی بنی‌صدر و به كارگیری نیروی زمینی ارتش اجرا شد، لیكن چون مبتنی بر بینش نظامی كلاسیك و سنتی بود و ارتش عراق از این جنبه برتری داشت، نتیجه‌ای حاصل نشد. پس از عزل بنی‌صدر از فرماندهی كل قوا كه زمینه رشد تفكر انقلابی و اتخاذ تدابیر جدید و بروز تحول و ابتكار عمل در طرح‌ریزی و اقدامات نظامی هموار شد و امكان هماهنگی سپاه و ارتش و نزدیكی این دو سازمان میسر گردید، تحولی عظیم در مرحله جدید جنگ به وجود آمد، طوری كه در سال دوم جنگ طی 9 ماه، چهار عملیات بزرگ با موفقیت به اجرا درآمد و در جریان آن 8600 كیلومترمربع از مناطق اشغالی آزاد شد و در پی آن دشمن ناچار به تخلیه 2500 كیلومترمربع دیگر از مناطق اشغالی گردید.
چهارمین و بزرگ‌ترین عملیات از سلسله عملیات آزادسازی مناطق اشغالی، عملیات بیت‌المقدس بود كه با اجرای آن بیش از 5000 كیلومترمربع از مناطق اشغالی آزاد شد و تحول سیاسی و نظامی عظیمی به نفع جمهوری اسلامی پدید آمد.
شناسنامه عملیات
نام عملیات: بیت‌المقدس.
رمز: یا علی بن ابیطالب (ع).
منطقه: غرب رودخانه كارون و شهرستان خرمشهر.
مدت: 10/2 تا 3/3/1361.
هدف: آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه و جاده اهواز- خرمشهر؛ خارج ساختن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و نیز جاده اهواز- آبادان از برد توپخانه دشمن؛ تأمین مرز بین‌المللی.
سازمان عمل كننده: سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی.
مرحله اول عملیات: عملیات در بامداد 10/2/1361 با سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر به فرماندهی قرارگاه مركزی كربلا آغاز شد و رزمندگان با عبور از كارون موفق شدند به جاده اهواز- خرمشهر دست یابند.
مرحله دوم عملیات: در این مرحله كه در ساعت 22:30 روز 16/2/1361 آغاز شد، رزمندگان قرارگاه‌های فتح و نصر در محور حسینیه به نوار مرزی رسیدند. بنابراین دشمن مجبور شد از هویزه و جفیر عقب نشینی كند.
مرحله سوم عملیات: مرحله سوم در ساعت 22 روز 19/2/1361 آغاز شد و هر چند تلفات و خسارات سنگین بر دشمن وارد آمد، لیكن هوشیاری و تمركز نیروهای عراقی در خطوط پدافندی، موجب شد رزمندگان نتوانند به اهداف تعیین شده دست یابند.
مرحله چهارم عملیات: در این مرحله از عملیات كه با سه قرارگاه عملیاتی فتح، و نصر در ساعت 22:30 روز 1/3/1361 آغاز شد، نیروهای عمل‌كننده موفق شدند پس از محاصره خرمشهر و اسیر كردن نیروهای دشمن، این شهر را در ساعت 11 صبح 3/3/1361 (پس از 575 روز اشغال) آزاد كنند.
شهیدان و مجروحان: موفقیت این عملیات حاصل فداكاری همه رزمندگان شركت كننده به خصوص ایستادگی و از جان گذشتگی حدود 6000 شهیدو 24000 مجروح می‌باشد. نتایج:
دستیابی به كلیه اهداف عملیات
وسعت منطقه آزاد شده: 5380 كیلومترمربع
تلفات عراق: 16000 كشته و مجروح، 19000 اسیر
انهدام تجهیزات دشمن: حدود 550 تانك و نفربر، 53 هواپیما. 50 خودرو، 3 هلی‌كوپتر و...
غنائم: حدود 50 تانك و نفربر، 300 خودرو، 30 قبضه توپ و...
ارزیابی عملیات
بدون تردید آزادسازی مناطق اشغالی و فتح خرمشهر نتیجه یك استراتژی برتر بود. پیروزی‌های پی‌درپی در عملیات‌های چهارگانه، در مقایسه با شكست بنی صدر در عملیات‌های چهارگانه، تنها به دلیل بینش نظامی مبتنی بر حضور نیروهای مردمی و انقلابی در عرصه جنگ و تركیب مقدس ارتش و سپاه بود.
در طراحی مانور عملیات، با توجه به موقعیت زمین منطقه و دركی كه از تلاش‌ها، آرایش دفاعی و محل استقرار نیروهای احتیاط دشمن وجود داشت، انتخاب راه كار مناسب با پیشنهاد وتصرف سرپل بزرگ، منجر به تغییر اوضاع به سود ایران شد.
با توجه به ادامه جنگ پس از فتح خرمشهر كه در وضعیت خاصی انجام گرفت، یكی از مسائل مهمی كه نیاز به بررسی دارد، علت توقف ایران در عملیات بیت المقدس در مرزهای بین‌المللی و خودداری نیروها از ادامه پیشروی به سمت بصره می‌باشد. در واقع، تأخیر در پیشروی به سمت بصره منجر به تحكیم مواضع دشمن و در نهایت ناكامی در عملیات رمضان شد. حال آن كه اصل مهم نظامی “استفاده از موفقیت و تعقیب دشمن“ ایجاب می‌كرد، نیروهای ایران در موقعیتی كه دشمن از نظر روحی و استحكامات دچار ضعف و استیصال شده بود، به سمت بصره پیشروی كنند. فرمانده سپاه درباره علت انجام ندادن این امر مهم، مشكلات نظامی را مورد تأكید قرار می‌دهد:
از سوی دیگر، دشمن در آخرین مراحل عملیات به دلیل عدم اطمینان در مورد سمت حركت نظامی نیروهای ایرانی، تصمیم گرفت، از خرمشهر خارج شود، ولی بصره را حفظ كند، لذا با توجه به اندیشه دفاع از بصره، خرمشهر را از دست داد.
بدین‌ترتیب، طی 9 ماه مناطق اشغالی ایران آزاد شد و در این میان، عملیات شگفت‌انگیز بیت‌المقدس (فتح خرمشهر) آخرین عملیات از سلسله عملیات‌های آزادسازی مناطق اشغالی بود كه به اجرا درآمد. عراق پیش از این، به دلیل وضعیت سیاسی داخلی ایران و نتایج سلسله عملیات‌های ناموفقی كه در پاییز و زمستان سال 1359 به فرماندهی بنی صدر انجام گرفته بود، از نظر استراتژیكی در غفلت كامل به سر می‌برد و در واقع، نقطه ثقل تحولات جنگ را نادیده گرفته بود. تا آنجا كه بسیاری از مقام‌های عالی‌رتبه عراق در طول تابستان 1981 میلادی (1360) كاملاً متقاعد شده بودند كه دولت ایران تا پاییز (1360) سقوط خواهد كرد. ولی پیدایش وضعیت جدید به منزله شكست استراتژی عراق مبنی بر “تحمیل صلح با حفظ قلمرو“ بود. به همین دلیل، بدیهی بود كه دولت عراق با اعلام عقب نشینی از سایر مواضع اشغالی، امكان افزایش حمایت جهانی از خود و در مقابل، فشار بر ایران را برای پایان دادن به این جنگ، فراهم كند.
بازتاب عملیات
بن‌بست نظامی حاكم بر جنگ كه ناشی از ناتوانی نظامی دو كشور ایران و عراق در تغییر موازنه سیاسی- نظامی بود، منجر به شكل‌گیری و تقویت این نظریه شد كه دو طرف درگیر با بهره‌گیری از قدرت نظامی، توانایی تغییر اوضاع را به سود خود ندارند. با شكل‌گیری روند آزادسازی مناطق اشغالی و سرانجام، فتح خرمشهر، بار دیگر جنگ ایران و عراق، در كانون توجه جهانیان قرار گرفت.
در این حال، تحلیل محافل كارشناسی، ناظران، شخصیت‌ها و مقام‌های رسمی كشورها، در مورد پیدایش روند جدید در جنگ، نمایانگر نوعی غافل‌گیری و اظهار شگفتی همراه با نگرانی بود. با این حال، همه نظرها و تحلیل‌های ارائه شده بر این نكته تأكید داشتند كه پیروزی ایران در عملیات بیت‌المقدس به عنوان نقطه عطف می‌تواند سرنوشت جنگ را تعیین كند.
نگرانی عراق از سرانجام جنگ و وضعیت نامطلوبی كه گرفتار آن بود، تأثیر مستقیمی در موضع‌گیری‌های جدید این كشور داشت. بی‌گمان، تأكید عراق بر پایان دادن به جنگ و اتخاذ مواضع صلح‌جویانه می‌توانست موقعیت سیاسی این كشور را بهبود بخشد.
چنین به نظر می‌رسید كه امریكایی‌ها در متقاعد كردن دولت عراق برای عقب نشینی از مناطق اشغالی ایران نقش برجسته‌ای داشتند. این اقدام عراق می‌توانست در چارچوب سیاست امریكا مبنی بر پایان دادن به جنگ معنا پیدا كند، زیرا امریكایی‌ها در اوضاع جدید، قادر شدند با حمایت از عراق و فشار بر ایران اهداف و منافع خود را پیگری كنند.
در این حال، ”بمباران جزیره خارك“ به وسیله هواپیماهای عراقی قابل تأمل است. این اقدام در حالی صورت گرفت كه عراق شعار صلح‌طلبی سر می‌داد. اگر عراقی‌ها بر پایان دادن به جنگ و برقراری صلح تمایل داشتند، اساساً نباید جزیره خارك را مورد حمله قرار می‌دادند. به همین دلیل، این اقدام عراق را باید در چارچوب سیاست‌های جدید امریكا و به عنوان تهدید علیه ایران ارزیابی كرد.
شرح عملیات
مرحله اول عملیات
در این مرحله، یگان‌های قرارگاه قدس با دشمن درگیر شدند اما تنها در محور قدس 4 موفق به عبور از مواضع دشمن و تصرف سرپل در جنوب رودخانه كرخه شدند. یگان‌های قرارگاه فتح نیز توانستند به آسانی به جاده اهواز- خرمشهر رسیده و در آنجا مستقر شوند و تنها در الحاق با قرارگاه نصر دچار مشكلاتی شدند. در محور قرارگاه نصر، با وجود پیشروی برخی یگان‌ها. به دلیل ناهماهنگی در پیشروی و عوامل دیگر، درگیری به روز كشیده شد و یگان‌های این قرارگاه موفق به تأمین اهداف خودنشدند. عدم الحاق در محور قرارگاه نصر و افزایش فشار دشمن سبب شد كه كل منطقه متصرفه در محدوده قرارگاه نصر تهدید شود.
مرحله دوم عملیات
پس از مرحله اول عملیات كه یك هفته طول كشید، برای اجرای مرحله دوم عملیات با توجه به استقرار دشمن در غرب جاده اهواز- خرمشهر، دو راه كار پیش بینی می‌شد:
1- ادامه تك به سمت مرز به منظور دسترسی بیشتر به عقبه‌های نیروهای دشمن و تهدید بصره.
2- پیشروی به سمت خرمشهر با پیشروی از غرب جاده اهواز- خرمشهر.
مرحله دوم عملیات در ساعت 22:30 روز 16 اردیبهشت 1361 با هدف رسیدن به مرز بین‌المللی و محاصره خرمشهر آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در آغاز حمله خود به جاده مرزی رسیدند ولی نیروهای قرارگاه نصر زیر فشار شدید دشمن قرار داشتند. پس از روشن شدن هوا، درگیری میان دو طرف ادامه یافت و نیروهای خودی با اتكا به كانالی كه خط حد دو قرارگاه فتح و نصر محسوب می‌شد، در برابر پاتك‌های دشمن مقاومت كردند، كه سرانجام، نیروهای دشمن از غرب جاده دست به عقب‌نشینی زدند.
عقب‌نشینی دشمن
دشمن در مرحله نخست علمیات، طی ده روز نیروهای بسیاری را وارد منطقه كرد تا مناطق آزاد شده را بازپس گیرد. ولی نتیجه‌ای نگرفت، به ویژه این كه در مرحله دوم عملیات، نیروهای خودی به سهولت به مرز بین‌المللی رسیده و منطقه را تصرف و تأمین كردند.
بدین‌ترتیب، جاده اهواز- خرمشهر كه در اشغال دشمن بود، آزاد شد و عقبه نیروهای خودی به جای تكیه بر رودخانه كارون، روی خشكی و با اتصال به اهواز، برقرار شد.
مرحله سوم عملیات
خبرهای رسیده مبنی بر خروج نیروهای عراقی از خرمشهر و افزایش روحیه نیروهای خودی به دلیل پیروزی در عملیات، سبب شد، مرحله سوم عملیات با شتاب بیشتری انجام شود. لذا مرحله سوم عملیات با هدف آزادسازی خرمشهر، با به كار گیری دو قرارگاه فتح و نصر، طرح‌ریزی شد و در ساعت 22 روز 19 اردیبهشت 1361 به اجرا درآمد. حضور پرشمار نیروهای دشمن در منطقه شلمچه و همچنین، خستگی روز افزون نیروهای خودی پس از مقداری پیشروی، در سه كیلومتری شملچه استقرار یافتند.
گرچه در این مرحله، اهداف مورد نظر به طور كامل تأمین نشد، ولی شمار بسیاری از نیروهای عراقی منهدم شدند و اطلاعاتی نیز از چگونگی آرایش دشمن به دست آمد كه مقدمه مرحله چهارم عملیات و فتح خرمشهر بود.
مرحله چهارم عملیات
مرحله چهارم عملیات در ساعت 22:30 روز اول خرداد 1361 آغاز شد. در این مرحله، نیروهای قرارگاه فتح به پلیس‌راه خرمشهر رسیدند و نیروهای قرارگاه فجر، پل نو را تصرف و به سمت اروندرود پیشروی كردند. در سوم خرداد 1361 بر خلاف تصور دشمن كه در دروازه‌های شرقی، شمالی و جنوبی در كمین نیروهای خودی بود، رزمندگان اسلام از دروازه‌های غربی و شمالی و از همان محوری كه دشمن وارد خرمشهر شده بود، وارد خرمشهر شده و شهر را آزاد كردند.
در این عملیات، 19000 تن از نیروهای عراقی اسیر و 16000 تن دیگر كشته یا زخمی شدند. همچنین، 550 دستگاه تانك و نفربر، 50 دستگاه خودرو، ده‌ها قبضه توپ، 53 فروند هواپیما و سه فروند هلی‌كوپتر دشمن نیز در این عملیات منهدم شدند.