هنر و معماري اسلامي
تلفيق معنويت و هنر
يكي از جلوه‌هاي گردشگري در سرزمين پهناور ايران اسلامي ،اماكن مذهبي ومساجد هستند كه مورد توجه ويژه جهانگردان مي باشد. سالانه هزار تن از مسلمانان ،گردشگري رابا نيت زيارت اماكن مقدسه وحضور در مساجد مهم وقديمي وآشنا شدن با تاريخ كهن وبناي آنها آغاز مي كنند .بافت قديمي شهرهاي ايران و عناصر تشكيل دهنده آن ،گنجينه فرهنگي با ارزشي به شمار مي آيند كه نمايانگر روند تاريخي حيات اجتماعي اين مرز و بوم است . بامطالعه وشناخت اين ويژگي ها ، جهانگردان وگردشگران مي توانند به زوايا وابعاد غير مدون وناشناخته‌يي از تاريخ اجتماعي ايران اسلامي پي ببرند.بررسي و شناخت ويژگي هاي عناصر تشكيل دهند ه شهرهاي قديمي ايران همانند مساجد جامع ومساجد محله‌يي ،بازار و ارگ مي تواند برخي از زواياي مبهم وناشناخته تاريخ وفرهنگ كشور را آشكار نمايد وتاحد قابل توجهي كمبود منابع واسناد مدون تاريخ اجتماعي وهنر اين مرز وبوم را جبران كند. نگاهي عميق به سير تحول مساجد در شهرهاي اسلامي ،براهميت اين بناهاي مذهبي و حفظ آن در جهت صنعت جهانگردي مي افزايد .همان گونه كه تجسم خارجي همه اديان را پرستشگاه ها و عبادتگاههاي آنها تشكيل مي دهد ،بارزترين تجسم خارجي بينش اسلامي درمسجد تجلي مي كند .مسجد به عنوان اولين هديه دين اسلامي در محله قباي مدينه بنا شد و سپس مسجد النبي بنيان گرديد .ازآن پس ساخت مسجد درتمام سرزمين هاي اسلامي به عنوان عملي عبادي تلقي مي شد و هماهنگ با رشد وتوسعه سرزمين‌هاي اسلامي مساجد نيز به صور و سبك هاي مختلف دركشورهاي اسلامي ظاهر گشت . يكي از ويژگي هاي حقوقي مهم شهرها در دوران گذشته ، داشتن مسجد جامع بود.برپايه تعريف فقها ،سكونتگاهي ،شهر محسوب مي شد كه از نظر جمعيت ونهادهاي اجتماعي ومذهبي در حدي بود كه مي توانست مسجد جامع داشته باشد. گرچه حمله مغول ضربه جبران ناپذيري به بلاد وآثار اسلامي از جمله مساجد وارد كرد وشمار بسياري از آنها را از بن ويران ساخت ،به طوري كه به قول ويل دورانت «شهرزيباي ري با 300 مسجد وكارگاههاي سفال معروف ويران شد ،اماپس از دوران فترت و ركود، ساخت مساجد باشكوه در ايران از سر گرفته شد كه ازآن جمله مي توان مسجد عليشاه ياارگ تبريز، مسجد جامع ورامين ومسجد گوهرشاد را نام برد. سده 10 تا 12 هجري قمري در نوار جغرافيايي آناتولي فلات ايران ،شبه قاره هند از آگرو تااسلامبول درسرزمين هاي ذي نفوذ عثمانيان وصفويان دوران شكوفايي بناهاي عظيم باكاربرد اسلامي ،بويژه مساجد به شمار مي آيند .دراين زمان شهرهاي مهمي همچون مشهد ، اصفهان ،قزوين واردبيل به داشتن مساجد باشكوه افتخار مي‌كردند .اگر چه «محراب » «منبر»،«گنبد»،«مناره » كه مجموعا"فضاي كالبدي مساجد راتشكيل مي دهند در وهله اول توجه گردشگران وجهانگردان رابه خود جلب مي كند اماآنها هرگز نمي‌توانند موضوع تزئينات نماي بنا راكه توسط معماران برجسته وهنرمندان ايراني به نحو بسيار جالبي پياده شده ناديده بگيرند واز كنار آن به سادگي بگذرند .معماران ايراني تحت تاثير باورهاي اسلامي ،براي به كارگيري كتيبه هايي مزين به نامهاي جلاله ا... اكبر ، محمد رسول ا... و نام هاي امامان معصوم (ع ) وآياتي از قرآن كريم در انواع صور زيبا بر روي آجر پخته وكاشي لعابدار به گونه‌يي متين ،باروح ، پرمحتوا ،جذاب و درعين حال ساده به هنر نمايي پرداخته‌اند. درمساجد بر خلاف معابد ، كاربرد تزئيناتي از قبيل مجسمه ،اشياي سنگين ،زرين وسيمين وجواهرات وسنگ هاي قيمتي دور از قاعده است ودر عوض به موضوع بالندگي بنا و تزئينات خاص برخاسته ازروحيه اسلامي بسيار توجه مي شود .به عبارت ديگر عظمت مساجد ، بويژه مساجد جامع به عنوان مخلوق يك ايدئولوژي مشخص باكتيبه‌هاي بزرگ و مزين به تزئينات و گلدسته هاي جالب و سربه آسمان كشيده با ظرايف عالي هنري ومعماري ، بزرگترين وجه امتياز و از ويژگي هاي بارز مساجد ايراني است . در واقع ، انواع فنون و هنرهاي گوناگون همچون معماري ،نقاشي ،خوش نويسي ، انواع كتيبه ها ،صنايع دستي ، منبت كاري ،مليله دوزي ، فرش هاي نفيس وپرده هاي ظريف ،هريك درتكميل زيبايي و عظمت مساجد ايراني ،نقش خود رابخوبي ادا كرده‌اند.