هنر خوشنويسي
تأملي بر هنر خوشنويسي در جهت انتقال فرهنگ اسلامي
ن والقلم و ما يسطرون
با احترام به كاتبان وحي، اين آغازگران خوشنويسي در تاريخ تمدن اسلامي، و با احترام به نياكان ارزشمند اين هنر مقدس، آنچه درپي مي‌آيد مقدمه گونه‌اي است از هنر خوشنويسي كه همواره از هنرهاي كهنِ سرزمين ايران به شمار مي‌رفته و در عرصه پر فراز و نشيب تاريخ پرعظمت اين ديار حضوري جاودانه و فعال و مؤثر داشته است .
در ميان ملل جهان، خط منحصراً وسيله نمايش و ضبط و تفهيم مقاصد و افكار بوده و استثناءً ذوق لطيف ايراني توانسته است مانند ساير صنايع ظريفه از آن بهره جويد و قرنها است كه خط ايراني يكي از مظاهر هنري ظريف و ملي ماست.
خوشنويسان بزرگ ايران در هر دهه يا سده‌هاي مختلف، با ذوق نوآور و خلاق خويش رنگ و جلاي خاصي به اين هنر بخشيده و با عشق و ايمان، نقش خويش را ايفا كرده و اين درّ گرانمايه را در سير تحول خويش روز به روز، جلوة بيشتري بخشيده و تا به امروز پاسش داشته‌اند.
قريب به هزار سال است كه خطّ، وسيله هنر نمايش آنان بوده و پيوسته درصدد تكميل و توسعه آن بوده‌اند و مدت هفت قرن، پيوسته خطوط ايراني مسير تكامل خود را طي كرده تا آنجا كه در قرن دهم به حد اعتلاي ترقي، زيبايي و شيوايي رسيده و صفا و شأن آن، زبانزد خاص و عام تاريخ هنر ايران زمين و جهان بوده است .
نژاد آريايي، سرزمينش مَهد و خاستگاه هنر بوده است. آن هم هنري در اوج زيبايي و ظرافت ،تا آنجا كه از دوران باستان تا به امروز، ميعادگاه هدايت و معنويت و راهي براي انتقال فرهنگ اسلامي به ساير ملل نيز بوده است .
كلام پر ارزش بزرگان ادب پارسي و اشعار حكيمانة آنان همراه با مضامين عارفانه، سبب مي‌گشت تا خوشنويسان با ارائه آن، هنر خويش را مضاعف سازند و جلوة اين هنر مقدس را دو صد چندان نمايند، چرا كه اين هنر، اصيل‌ترين هنرهاي اسلامي به شمار مي‌آيد و اولين بار كاتبان وحي زيباترين و بليغ‌ترين كلام‌ها را كه همان كلام خداي تعالي' است، به آن زينت بخشيده‌اند .
خطاطي و كاربردهاي گوناگون آن كه شامل كتيبه نگاري، خوشنويسي روي بوم، كاغذ، سفال و غيره بود در اشكال مختلف ظاهر گرديده و هنرمندان بزرگي همچون عليرضا عباسي بر دور گنبد نيلگون مسجد شيخ لطف ـ الله و سر درب و گنبد مسجد امام اصفهان، آيات كريمة قرآن را به خط ثلث بر كاشي لاجوردي نگاشته‌اند و نامشان جاودانه مانده است .
در دهه‌هاي بعد استادان بزرگ اين سرزمين، زيباترين آثار و قطعات را به رشتة تحرير درآوردند و نام نيكشان در كنار آثار دل انگيزشان، همواره زينت بخش موزه‌هاي جهان گرديد .
استاد ميرعماد الحسني، عمادالكتاب سيفي، عبدالمجيد درويش طالقاني، ميرزاغلامرضا اصفهاني، سيد علي اكبر گلستانه، عبدالرحيم افسر و ديگر هنرمنداني كه در اين مرز و بوم زيستند، طليعه‌اي فرخنده و نمادين را كه چشم اندازي موزون و معني دار در فرآيند تلاش هايشان بود، به نمايش گذاردند و بجاست از استاداني همچون: سلطان علي مشهدي، فتحعلي حجاب شيرازي، محمد صالح اصفهاني ،علاءالدين تبريزي، خواجه اختيار منشي و سيدكاظم واله، ذكري به ميان آيد كه در زمان خويش نقش به سزايي را ايفا نموده‌اند .
تا اينكه هنرمند وارستة ديگري همچون استاد محمدرضا كلهر، حركتي نوين در سير تكاملي خوشنويسي ايران آغاز نمود و زيبا گونه‌هاي جديدي را در كنار هنر گذشتگان در معرض ديد علاقه‌مندان قرار داد و پس از آن استادان بنامي همچون سيد حسن و سيد حسين ميرخاني با استعانت از شيوة او، مهارتهاي دقيقي را به كار بسته و اين گوهر گرانمايه را تا به امروز به نسل انقلاب سپردند .
سرآمد خوشنويسان معاصر ايران، استاد غلامحسين اميرخاني، در راه اعتلاي اين هنر مقدس بسيار كوشيده‌اند و تلاش مضاعف بعضي از معاصرين، همچون استاد كرمعلي شيرازي، اوج زيبائي نستعليق را به علاقه‌مندان عرضه كرد كه براي نسل حاضر بسيار حائز اهميت مي‌نمايد و محققي بزرگ چون شادروان استاد حبيب اله فضائلي ،كه يادش همواره جاودان باد، بيش از نيم قرن در اين راستا تلاش و كوشش نموده‌اند .
بر كسي پوشيده نيست كه در ميان عرصه‌هاي هنر اسلامي، خوشنويسي از آن رو حائز اهميت است كه اين هنر، در دامانِ قرآن كريم پا به عرصة وجود نهاده است، چنانكه معنويت سرچشمة زلال وحي در تمام مراحل خوشنويسي اسلامي حضوري جاودانه دارد. به همين دليل اين هنر مقدس رابطه‌اي نزديك با تهذيب نفس، طهارت روح و جاودانگي وجدان خوشنويس دارد و به مخاطب خويش اين اجازه را مي‌دهد كه حجاب صورت را كنار زده و بطون كلمات الهي و معارف قرآني و عرفان اسلامي را مشاهده و درك نمايد .
در پايانِ اين مقدمة كوتاه لازم است كه به خطوط اسلامي رايج در داخل و خارج ايران كه بعضاً در بين ملل اسلامي رايج است اشاره‌اي داشته باشيم ؛ از آن جمله است: خط نستعليق كه عروس خطوط نام گرفته، و شكسته نستعليق كه به عنوان خط تحريري ايران به كار مي‌رفته است و امروزه به زيباترين شكل ممكن، توسط بزرگ استاد خط شكسته ،يداله كابلي خوانساري، به علاقه‌مندان عرضه مي‌گردد .
خط ثلث كه ويژه نگاشتن كتيبه بر سر درب مساجد، تكايا و حسينيه‌ها و بعضاً نگارش بخشهائي از قرآن كريم بوده است .
خط نسخ كه مخصوص نگارش قرآن كريم بوده و هست و در ميان اكثر ملل مسلمان رايج است .
خط رقعه كه خط تحريري زبان عرب به شمار مي‌آيد، در كنار خط ديواني كه مخصوص نگاشتن عنوانها، سرفصلها و مقدمه‌ها در كشورهاي عربي است .
خط كوفي كه انواع و اقسام آن به بيش از صد نوع مي‌رسد و مادر خطوط نام گرفته و اقسام شش گانة :ثلث، نسخ ،محقق ،ريحان ،رقاع و توقيع از آن استخراج مي‌گردد .
گرچه در اين نوشتار كوتاه ،آن همه سخنِ فراخ در باب خط نمي‌گنجد و وصف حالِ نيِ از نيستان وامانده با آن همه سخنهاي درون و ناله‌هاي جانسوزش در اين كلام ناقص نمي‌آيد ،اما هنر مقدس خوشنويسي با همين ني، آغازيدن مي‌گيرد و به كمال مي‌رسد و هنرمندِ خلاق با قلمي خشك، درد هجران باز مي‌گويد و مريدان و شاگردان خويش را با جذابيت خاصِ خود، به عمق معناي شعر مولانا در درياي ژرف مثنوي غوطه‌ور مي‌سازد كه :
بشنو از ني چون حكايت مي‌كند وز جدائيها شكايت مي‌كند
كز نيستان تا مرا ببريده‌اند از نفيرم مردو زن ناليده‌اند .