نخستين ها درمطبوعات زنان
نخستين ها درمطبوعات زنان
شكل گيري مطبوعات زنان درايران ، يراي طرح و ارزيابي مسايل زنان و ستم مضاعفي كه درطول تاريخ برآنان روا داشته شده ، از سابقه قابل توجهي برخورداراست .
اولين نشريه خاص زنان به نام ‹‹ دانش ›› بامديريت خانم دكتر كمال درسال 1328 هجري قمري ، 75 سال بعد از انتشار نخستين روزنامه درايران ( 1253-ه-ق ) و دومين نشريه به نام ‹‹ شكوفه ›› به فاصله دوسال توسط خانم مزين السلطنه –مدير و مؤسس مدرسه مزينينه –درسال 1330 هجري قمري منتشر شد .
اين دو نشريه با هدف اطلاع رساني باتأكيد برضرورت افزايش آگاهي زنان و تحصيل آنان دردوران مشروطيت كه عصر فرهنگ سازي براي اين سرزمين محسوب مي شود ، ا نتشار يافته اند كه اين موضوع درمقاله حاضر از چند زاويه از جمله نوع نگاه حرفه اي اين نشريات مورد قرارگرفته است .
دوران مشروطيت آبستن رخدادهاي فرهنگي قابل توجهي بود كه در جامعه ايستا ، بي رمق و رو به انحطاط زمان سلطنت خودكامه قاجار در اواخر قرن سيزدهم و اوايل قرن چهاردهم هجري قمري شكل گرفتند و درواقع به عنوان سرمنشأتحولات فكري – فرهنگي در ايران مطرح هستند .
اين دوران مقارن با شرايط پرتحرك و تغيير و تحولات جهاني است .به گونه اي كه انقلاب سياسي در آمريكا ( در 1776 م )، انقلاب صنعتي در انگلستان ( در 175 م ) وبويژه انقلاب اجتماعي درفرانسه ( 1789 م ) دروجوه مختلف سياسي ، اجتماعي ، فرهنگي واقتصادي باعث ايجاد تحولات اساسي در غرب شده بود و بخصوص درعرصه فرهنگ و انديشه ، نويسندگان و فيلسوفاني چون ژان ژاك روسو ، ولتر ،منتسكيو و ديدروباتكيه برخرد ورزي ، عقل و منطق ، در برابر تعصبات كوركليسا وبي عدالتي ها نظريه هاي سياسي –اجتماعي و فلسفي نويني رامطرح كردند . اين ديدگاه هها در كشورهايي كه آمادگي تغيير وتحول را داشتند بسيار تأثير گذار بود .ورود صنعت چاپ به اروپا كه يكي ازنتايج اين تحولات است سهم بسزايي در رشد انديشه و اصلاح مناسبات اجتماعي و اقتصادي داشت .
به اين ترتيب طبقه روشنفكر ايران نيز تحت تأثير اين تحولات و موج آزاديخواهي و عقل مداري وشكوفايي خرد و انديشه به عنوان تجلي هويت انسان اين دوره ، قرار گرفت و موجد حركتهاي فكري – فرهنگي نسبتا قوي و باپشتوانه منطق وعقل در جامعه شد .ازجمله اين حركت ها ، ايجاد رشد فكري در بخشي ازجامعه زنان و آغاز اقدامات درون زا ، اصيل و متناسب بانيازهاي واقعي زنان از سوي آنان بود .
بي ترديد دراين دوران ، حمايت برخي مردان مشروطه طلب و آزاديخواه درحوزه فرهنگ انديشه ، زمينه فعاليت اجتماعي –فرهنگي بارورتري را براي زنان آگاه جامعه فراهم مي كرد .
عمده اين حمايت ها ، دركار مطبوعاتي صاحبان نشرياتي چون حبل المتين ونداي وطن كه به مشكلات زن ايراني مي پرداختند ، نمود داشت .
درچنين فضايي ، زنان هوشمند ، تحصيل كرده وبا همت با تأسيس مدارس دخترانه ، انجمن ها و انتشار نشريات تخصصي زنان ، به مقابله با جهل وعقب ماندگي تاريخي قشر عظيم زنان پرداختند .دراين مقاله ،دونشريه ‹‹دانش ›› و ‹‹ شكوفه ›› به عنوان اولين ها در مطبوعات خاص زنان كه دراين دوران در تهران منتشر شده از چند زاويه مورد بررسي قرارمي گيرد .‹‹ دانش ››نخستين نشريه تخصصي زنان است كه در سال 1328 هجري قمري با فاصله 75 سال از انتشار اولين روزنامه درايران ( كاغذ اخبار ، 1253 ق ) توسط خانم دكتر كمال در 6 صحفه منتشر شد . ‹‹ روزنامه شكوفه ›› نيز بامديريت خانم مريم عميد ( مزين السلطنه ) مؤسس ومدير مدرسه مزنيينه درسال 1330 هجري قمري در 4 صحفه وبه صورت مصورمنتشر مي شد .نكته بسيار مهم مشترك در محتواي مطالب اين دو نشريه ، انتشار حرفه اي آنهاست به اين معنا كه هر دو نشريه ، وظيفه اصلي واساسي مطبوعات راكه اطلاع رساني و آموزش مخاطبان است راجدي گرفته وهدف خود قرار داده اند .يكي ازمهمترين آثار اين نگاه حرفه اي ،تأكيد براصلي ترين معضل زنان يعني بيسوادي و عدم آگاهي و برنامه ريزي و هدف گذاري در طرح اهميت اين موضوع براي رفع مشكلات گوناگون اين قشر عظيم و تعيين كننده در دايره شرايط روز فرهنگي جامعه است .به گونه اي كه اين نشريات افزايش اطلاعات زنان درحوزه خانه داري ، تربيت فرزند ، مناسبات اجتماعي و به طور خاص سوادآموزي و تعليم زنان را دنبال مي كنند . در اولين شماره ‹‹ دانش ›› درمقاله اصلي كه درواقع ، سرمقاله اين شماره است ،اين موضوع نمود كامل دارد: ‹‹ بر ارباب دانش وبينش مخفي نيست كه خالق عقل و دانش و رازق كل آفرينش ، تربيت نوع بشر را از پسر و دختربه عهده كفايت و قوه درايت امهات نهاده و اين موهبت رابه طايفه نسوان داده زيرا تمام مواليد از حين توليد تا قرب ده سال كسب اخلاق وتربيت از مادرها مي نمايد … چه بايد كرد كه مادرها بتوانند از عهده اين خدمت بخوبي برآيند ؟ بايد عالم شوند كه فرموده اند ( طلب العلم فريضه علي كل مومن ، مومنه ) يعني تحصيل علم ودانش به هر مرد وزني واجب است … معلوم است اسباب تحصيل علم و دانش براي اطفال ، مدارس است كه امروز بحمدالله دراين شهر پايتخت تايك اندازه براي اطفال ذكور و اناث تهيه شده واما تحصيل علم ودانش براي اكابر و اهل بينش اسبابي بهتر از جرايد نيست كه در اوقات فراغت باحواس جمع به مطالعه آن مشغول گرديده ازهمه چيز دانا و عالم گردند …››
دراين شماره ، مطالب پيرامون ‹‹ حفظ الصحه اطفال ، اغذيه مناسب اطفال ، طرح مسايل اخلاقي در خدمت عيب جويي از ديگران ، توصيه هايي به دوشيزگان ، خانه داري ،رسم شوهرداري و فوايد نورآفتاب و داستاني با عنوان ‹‹ ملله و پنجره هاي شهري ›› است .
درمورد اهميت سواد آموزي همچنين درهمين شماره ، درمطلب ‹‹ رسم شوهر داري ›› آمده است :
‹‹ خانم نجيبه محترمه اگر سواد ندارد ، بايد فورا در پي تحصيل سواد برآيد ودرس بخواند .زيرا كه زن بي سواد صاحب عقل و تميز نخواهد شد و اگر سواد دارد بايد بيشتر اوقات خويش رامصرف روزنامه خواندن نمايد .به جهت اينكه كسي كه روزنامه مي خواند همه چيز مي داند … ›› .
روزنامه شكوفه به طور همه جانبه تري نسبت به نشريه دانش ، برضرورت تحصيل زنان و كسب علم و دانش ازسوي آنان تأكيد مي ورزد واخبار مربوط به مشكلات دانش آموزان و وضعيت مدارس دخترانه را دنبال مي كند .به اين ترتيب ‹‹ شكوفه ›› بااين ابزار مي خواهد درجهت تثبيتت حقوق انساني زنان وشكل دادن شخصيتي مستقل درآنان ، حركت كند .
شايد يكي از دلايل مهمي كه منجر به ادامه انتشار اين نشريه به مدت چهار سال مي شود ، همين چارچوب محتوايي آن باشد .چرا كه روزنامه شكوفه توانسته با مسئولين آموزش وپرورش وقت نيز تماس قابل توجهي برقرار كرده وازسوي آنها به عنوان يك نشريه داراي جايگاه كه نظرش درجامعه تأثير گذار مي باشد ، به رسميت شناخته شود .
درشماره يك روزنامه شكوفه (مورخ ذيحجه 1330 ه.ق) دررد تفكر حاكم برجامعه مبني براينكه ‹‹ زنان نبايد علم وخط وسواد داشته باشند.›› آمده است : اي خانم هاي محترمه ،چشم بازكنيد حواس ظاهره وباطنه خودتان راجمع فرماييد وسخنان و اقوال بعضي ازعوام را دور اندازيد كه زنها نبايد علم وخط و سواد داشته باشند .اين حرفها شنيدني و گوش دادني نيست وبدون تأمل و تحقيق علم فريضه هرمسلم و مسلمه است … ›› اين روزنامه درشماره هجدهم ، به مقايسه بودجه اي كه دولت صرف مدارس دخترانه وپسرانه مي كرده مي پردازد و مي نويسد : ‹‹ دولت درسال مبالغي مخارج مدارس پسران مي نمايد ولي درسال پنچ تومان اعانه نمي دهد به مدارس نسوان ، اين بيچاره ها مديران مدارس نسوان تاكي بايد قرض كنند وخرج مدارس بنمايند … آنچه البته به جايي نرسد فرياد است …›› مزين السلطنه ، مدير روزنامه ، در شماره يك ‹‹ شكوفه ›› درمقاله اي باعنوان ‹‹ منافع روزنامه از براي خوانين محترمه ،››بيداري زنان تحذير شده ازجهل راهدف اصلي خود از انتشار روزنامه ذكر كرده ومعتقد است : ‹‹ هيچ مملكتي پا به دايره تمدن وترقي نگذاشت مگر به واسطه روزنامه ، روزنامه است كه تنفيذ افكار و تربيت نطق وگفتار مي نمايد وطريقه زندگاني و تحصيل مكنت و ثروت … را به ما نشان مي دهد … چون اول زماني است كه مازنهاي ايراني مي خواهيم قدم در دايره ترقي بگذاريم واغلب ازماها بلكه عموما هنوزاز فوايد علم وصنعت وهنر معيشت بي بهره و بي نصيب ماند ه حتي حساب ده شاهي پول رانمي توانيم داشته باشيم … درصورتي كه اطفال اقلا تاسن هفت سالگي در تحت تربيت امهات مي باشند و آنچه ملكه طبيعت آنها مي شود كه باشيراندرون شد و باجان به درشود … اما به چه وسيله مي توان اين عقايد و عادات راكه درنهاد مارسوخ پيدا كرده ترك شود . اين كار ممكن نمي شود مگر به واسطه روزنامه و جرايدي كه مخصوص خود خانمها وبه زبان خودشان كه مأنوس هستند ايشان را از خواب غفلت بيدار و از اثر تخذير مرفين جهل هوشيار كرد …
هيچ وقت نبايد خيال كرد كه زنها نبايد در جرگه متمدنين عالم (وارد )بشوند ، نه چنين است .شير كه از بيشه بيرون آيد ،نر وماده ندارد .سالها بود دراين خيال بودم كه چه جهت دارد ازما زنهاي ايراني هيچ آثار علم ودانشي به عرصه بروز و ظهور نرسد و هيچ وقت خيال نمي كردم كه بايد علم ودانش منحصر به صنف رجال باشد وزنها از اين فيض عظيم محروم ومأيوس باشند .درصورتي كه قادر متعادل هردو رايكسان آفريده به علاوه چون خود زنان مربي اطفال مي باشند ، ‹‹ در زيادت ادب و تربيت اخلاق آنها بايد زيادتر سعي نمود … ››
براساس ‹‹ احصائيه اداره معارف ›› وقت كه درشماره 20‹‹ شكوفه ›› (مورخ صفرالمظفر 1332)چاپ شده است ، در اين زمان ، 63 مدرسه به دختران اختصاصي داشته كه 1813 دانش آموز شهريه مي داده اند و 661نفر نيز به طورمجاني و رايگان تحصيل مي كرده اند .
‹‹ شكوفه درادامه مطلب به نقل ازروزنامه ارشاد ، مي نويسد :‹‹ ازهر صد نفر مرد ، 2نفر مشغول تحصيل اند و ازهر 200 نفر زن نيز 3نفر ، اميدواريم كه معارف ايران به قدر ي ترقي نمايد كه درهر صد نفر مرد ، 2نفر بي علم و درهر 200 نفر زن ، 3 نفر بي سواد باشند .››
نكته جالبي كه نگاه حرفه اي وبيطرفه مديريت روزنامه شكوفه را تأييد مي كند ، تأكيد خانم مزين السلطنه برضرورت ارائه اخبار صحيح و واقع گرايانه ازمسايل جامعه است .
درشماره 15 ‹‹ شكوفه ›› دراين زمينه مي خوانيم : ‹‹ برمدير و هر جريد ه لازم است بدون ملاحظه اشخاص و غرض راني ، اخبار را ازمنابع موثقه به وسيله مخبرين صديق معتمد اخذ كرده ودرروزنامه خود درج نمايد تاعموم مردم آن روزنامه رامقدس شمرده صميمانه استقبال نمايند .روزنامه يعني آينه درست نماي ملت نه آينه بدل نما … اينكه روزنامه رازبان ملت گفته اند براي آن است كه حقوقي عمومي را از حيث جان ومال وناموس وشرف وآبرو به تساوي حفظ نمايد .حق نويسد و حق بگويد تاحق خود راكاملااداكرده باشد والا روزنامه كه بدون تحقيق مطلب نويسد و اخبار مجعوله خالي ازحقيقت نشر دهد هيچ وقت آزاد نيست وطرف توجه و اطمينان مردم نمي باشد .››
موضوع ديگري كه روزنامه شكوفه را به عنوان دومين نشريه خاص زنان برجسته مي كند وصفت ‹‹ حرفه اي بودن ››را با تعاريفي كه ما امروز ازاين واژه داريم مناسب آن مي سازد ، تنوع مطلب و استفاده ازكاريكاتور در صفحه آخر روزنامه – به صورتي كه تمام صفحه را دربرمي گيرد – مي باشد .كاريكاتورها باسبكي خاص كه گاه توضيح بسياركوتاهي را نيز همراه دارد ، درواقع مناسبات زن باهمسر ، مادر شوهر وساير افراد ، مثل فالگير و … رابه تصوير مي كشند .
مناسباتي كه حاكي ازستم و ظلم مضاعف برزنان ايراني و عدم آگاهي اين قشر عظيم است واما شعارها و اهداف تعريفي شده اين دو نشريه ، چه بوده است ؟ زير آرم نام ‹‹ دانش ›› چارچوب روزنامه دانش ، چنين عنوان شده است :‹‹ روزنامه ايست اخلاقي ، علم خانه داري ، بچه داري ، شوهرداري ، مفيد به حال دختران و نسوان و به كلي از پليتيك وسياست مملكتي سخن نمي راند ››.
اين نشريه باوجودي كه به طور صريح چارچوب محتوايي خود راكاملا از مسايل سياسي جامعه برحذر داشته است ، اما تنها يكسال منتشر مي شود و به نظرمي رسد بجز مشكلات مالي ، پشتوانه قوي براي انتشار نداشته است .
اما روزنامه شكوفه كه حدودا به فاصله دو سال پس از ‹‹ دانش ›› منتشر مي شود ، با انتخاب اين قطعه شعر بربالاي نام ‹‹ شكوفه ›› : بادآمد وبوي عنبر آورد/ بادام شكوفه برسر آورد ، دردوخط داخل كادر ، هدف روزنامه و چارچوب محتوايي و روش انتشار آن را اين گونه تعريف مي كند :
‹‹ روزنامه ايست اخلاقي ، ادبي ، حفظ الصحه اطفال ، خانه داري ، بچه داري ، مسلك مستقيمش تربيت دوشيزگان وتصفيه اخلاق زنان ، راجع به مدارس نسوان .عجالتا ماهي دونمره طبع مي شود ›› .
بنابراين مشاهده مي كنيم كه هر دو نشريه ، اطلاع رساني به زنان درمورد اخلاقي ، خانه داري ، تربيت فرزند ومدارس دخترانه رامورد نظر داشته اند كه به واقع باتوجه به شرايط فرهنگي – اجتماعي زنان در آن زمان ، نياز اين قشر رادرك كرده و متناسب باآن هدف گذاري كرده اند .
نكته ديگر اينكه ما امروز، درتعريف كارحرفه اي در مطبوعات ، ازسلامت انگيزه ونوع نگاه به مسايل ،سخن مي گوئيم .وقتي نشريه اي توانست واقع بينانه و به دور از افراط وتفريط بامخاطبان خود گفت وگو كند ، حاكي از آن است كه ازسلامت انگيزه برخوردار است .بحث تعامل داشتن بامردان دريك نشريه تخصصي زنان ،آن هم دراولين نشريه ، درسال 1328 هجري قمري درحدود يك قرن پيش ، خيلي جالب است .درشماره 3 ‹‹ دانش ›› ، تحت عنوان ‹‹ رسم زن داري ›› مقاله اي درج شده است كه علت طرح هاي آن چنين آمده است : ‹‹ چون دراين جريده شرح مبسوطي درخصوص شوهرداري گفته شد محض اينكه خانم هاي محترمات تعرض ننمايند كه ما گفتيم خاطر زنان هميشه متعلق ومتوجه مردان است وما نبايد دائما طرف مرد را داشته باشيم لازم شد كه قدري ازتكليف مردها در مرحله زن داري بنويسيم ››.