امام على(ع) و آزادى اجتماعى

• نویسنده:
• تاریخ:
• منبع:
• گروه: بهداشت

امام على(ع) و آزادى اجتماعى

 

مفهوم آزادى

واژه آزادى، از زيباترين واژگانى است كه ذهن انسان، از روز نخست، با آن آشنايى دارد. آزادى، اميد بخش‏ترين مفهوم را شكل مى ‏دهد.

اين واژه، تنها براى انسان دلپذير نيست، بلكه دلپذير هر موجود زنده است.

زندگى، با آزادى، همراه است كه زندگى بدون آزادى، زيبايى و جاذبه و اميدآفرينى ندارد.

مفهوم آزادى، همان رهايى از بندها، قيدها، اسارتها، محدوديتهاى نارواست، با كاربردهاى گوناگون.

كاربرد آزادى‏اين واژه، در اصل مفهوم هماهنگ است; ليكن كاربردهاى گوناگون دارد: آزادى عقيده، آزادى رفتار، آزادى در برابر بردگى و آزادى اجتماعى.

آزادى عقيده: انسان از نگر تكوين در پذيرش هر باورى، آزاد است. باور عقيده، با جبر پديد نمى‏آيد، گرچه باطل باشد.

آزادى رفتار: انسان در رفتار خويش گزينش كار، آزاد است و هيچ‏ قدرتى وى را به انجام كارى وا نمى ‏دارد.

آزادى در برابر بردگى: انسان در شؤون زندگى، خود تصميم مى‏ گيرد و نيروى برتر، او را به تصميم در اين باب وادار نمى‏ كند.

آزادى اجتماعى: بين انسان ها و گروه ها، در فرايند فرهنگى، اجتماعى و سياسى شكل مى‏ گيرد و روشن است كه اين‏گونه آزادى، پيوند تنگاتنگى با نهاد سياسى جامعه دارد.

اين نوع آزادى، بسته به گونه نگاه و مشى و رفتار حكومت هاست كه پاره‏اى از آن ها در راه نهادينه كردن و پا بر جايى آن تلاش مى‏ ورزند و پاره‏اى از آنها، آن را ناديده مى‏ انگارند.

آزادى اجتماعى

ازويژگي هاى نظام مردمى، پرتو افشانى و وجود آزادى اجتماعى است.

با پاگيرى و استوارى آزادى در جامعه، زمينه حضور مردم و همكارى و همراهى آنان در عرصه‏ هاى گوناگون، فراهم مى ‏شود. نظام بسته به مردم و تنيده با انديشه ‏ها و آراى مردم، از حضور مردم در عرصه‏ ها نيرو مى ‏گيرد و بنيانهاى خود را توانا مى ‏سازد؟ از اين روى، از حضور آنان در هر كجا و در هر عرصه، استقبال مى‏ كند و با پديد آوردن رقابت ‏سالم، در راستاى جهت‏دهى جامعه به سوى تكامل و استوارى ارزش ها بهره مى ‏برد.

نظام سياسى كه به فرهنگ و بالندگى جامعه، دلبستگى دارد و به آن گرايش نشان مى‏دهد، يك نظام ارزشى است و آزادى اجتماعى در راستاى هدف هاى ارزشى آن شكل مى ‏گيرد. از اين روى، آزادى اجتماعى، از مهم‏ترين و درخشان‏ ترين شاخصه‏ هاى يك نهاد سياسى مردمى است.

در برابر، نظام ها و رژيمهاى غير مردمى، از پا گرفتن آزادى اجتماعى، سخت در هراسند و تلاش مى ‏ورزند آن را محدود سازند; زيرا در چنين رژيمها و نظام هايى، جامعه، زمينه مساعد براى چالشگرى دارد و آزادى اجتماعى سبب مى‏ شود كه قدرت هاى سياسى به گردش درآيند و دست‏ به دست ‏شوند. از اين روى محدود نمودن آزادى، دليل بر بى پايگى نهاد سياسى و گسترش آن، گواه است‏ بر استوارى و ژرفاى مردمى بودن حكومت.

امام على(ع) و ارزشهاى اجتماعى

نظامى كه امام على(ع) در راس هرم آن قرار داشت، چون يك نظام مردمى و ارزشى بود، در زواياى گوناگون، ارزشهاى اجتماعى را استقرار بخشيد.

نظام سياسى علوى، به گونه مردمى پا گرفت و ادامه يافت; به گونه ‏اى كه با شكل گرفتن ساختار حكومت و پا گرفتن نهادهاى سياسى، قضايى، اقتصادى و فرهنگى، ارزشهاى اجتماعى، مانند: آزادى اجتماعى، عدالت اجتماعى، امنيت ملى، وحدت ملى شكوفا شدند و پايه و پيكر نظام علوى را پوشش دادند.

در اين نوشتار برآنيم، يكى از اين ارزش هاى والاى نظام علوى كه همانا آزادى اجتماعى باشد، به بوته بررسى نهيم.

آزادى اجتماعى، همان‏گونه كه در رفتار على(ع) جلوه گراست، در انديشه آن امام همام، به زيباترين شكل، نقش بسته بوده كه كتاب بزرگ و جاودانه نهج‏ البلاغه گواه آن است.

بدين خاطر، بحث را در دو گزاره انديشه و رفتار امام پى مى‏ گيريم:

الف. انديشه: انديشه تابناك امام(ع) فراسوى انديشه ‏هاى بشرى است; انديشه زلال وحى است و الهام گرفته از آن. از اين روى، مرور زمان در آن راه ندارد، بلكه گذر زمان، مفهوم آن را پويا و شكوفا مى ‏سازد.

امام در باب كرامت نفس و ارزش والاى آن مى‏ فرمايد: نفس كريم خويش را به هيچ ذلت و آلاينده آلوده مساز. از هر رفتارى كه پستى نفس را در پى دارد; بپرهيز. خواهش هاى نفسانى، تو را به ذلت نكشاند. هوشيار باش اگر كرامت‏ خويش را از كف نهى، چيزى كه همپاى آن باشد، و وجود ندارد كه به كف آرى! خويشتن را اسير ديگران مساز كه خداى سبحان تو را آزاد آفريده است:

«اكرم نفسك من كل دنية وان ساقتك الى الرغائب فانك لن تعتاض بما تبذل من نفسك عوضا ولاتكن عبد غيرك وقد جعلك الله حرا.» ⁽¹⁾

ماين انديشه والا، عامل اسارت انسان را در دو چيز مى ‏جويد: درونى و بيرونى.

خواهش هاى نفسانى، از درون انسان را به زبونى وا مى‏ دارند و قدرت هاى بيگانه از بيرون، كرامت و آزادى انسان را تهديد مى ‏كنند.

امام همام، به هر دو آسيب، هشدار مى ‏دهد كه انسان هوشمند، نبايد اسير هيچ يك گردد.

نيز مى فرمايد:

«يا ايها الناس ان آدم لم‏يلد عبدا ولا امة وان الناس كلهم احرارا.» ⁽²⁾

هان اى مردمان، پدر شما آدم، مرد، يا زن برده متولد نساخت. همه انسانها آزادند.

ب. رفتار: امام اين انديشه والا و ناب را در رفتار خود، موبه‏مو پياده كرد. همان‏گونه كه در اصل حكومت، تحميل را بر مردم روا نداشت، در مديريت و ارائه آن نيز، ارزشهاى اجتماعى را پياده و جلوه‏گر ساخت. امام، آزادى را گستراند و هيچ‏گونه تنگنايى كه ارزشها را تهديد كند، پديد نياورد. در رفتار سياسى خويش اين حقيقت را شكوفان ساخت، تا براى همگان الگو باشد و سرمشق حركت و رفتار سياسى. شاخصه‏هاى آزادى اجتماعى را در محورهاى زير مى‏توان جست:

1. مشاركت و بيعت: از شاخصه‏هاى حكومت امام، آزادى دادن به مردم در نقش‏آفرينى در عرصه سياست و مشاركت اجتماعى در تعيين سرنوشت و پذيرش نهاد سياسى.

امام، با اين كه خود را از سوى خداوند سبحان، گمارده شده بر سرير رهبرى مى‏دانست و حق خود و خود را شايسته‏ترين فرد براى آن پست، خرسندى مردم را در شكل‏گيرى حكومت، معيار بنيادين به شمار مى‏آورد. پس از كشته شدن عثمان، در پاسخ مردم كه به او روى آورده بودند و از او مى‏خواستند كه رهبرى امت اسلامى را بپذيرد، فرمود: «دعونى والتمسوا غيرى‏» ⁽³⁾ مرا رها كنيد و به سراغ ديگرى برويد.

اين بازپس زدن و نپذيرفتن بدان خاطر نبود كه رهبرى را حق خود نمى‏دانست، بلكه بدين جهت‏بود كه در ضمن شفاف نمودن موضع‏گيريهاى احزاب و گروهها، مردم فرصت انديشه داشته باشند و با هوشمندى كامل و با توجه به پيچيدگيهاى موجود، به حضرت دست‏بيعت‏بدهند. از اين روى، امام، پس از مدتى، مراسم بيعت مردم با خويش را، آشكارا و در حضور همگان و خرسندى و خشنودى مردم برگذار كرد و خود در اين‏باره مى‏فرمايد:

«ولا تكون بيعتى الا عن رضا المسلمين.» ⁽⁴⁾

بيعت من، جز با رضا و خشنودى مسلمانان نبود.

در گزينش كارگزاران و استانداران، حضرت تلاش مى‏ورزيد افراد برخاسته از متن توده‏ها را برگزيند و بر اين پستها برگمارد و به شدت از گزينش وابستگان به طايفه‏ها و اشراف و آنان كه با مردم پيوندى نداشتند و يا نشان داده بودند كه اهل‏برترى دادنهاى ناروايند، پرهيز مى‏كرد.

به مالك اشتر فرمود: بدترين همكاران تو، آنان خواهند بود كه با ستم‏پيشگان و اشرار همراه و همكار بوده‏اند. اين همراهان ستمكاران و گسستگان از ملت و آنان كه زمانى در جبهه مقابل مردم قرار داشته‏اند، نبايد محرم اسرار تو باشند.

مالكا! بايد كسانى را بر گزينى كه شايسته باشند و از چاپلوسى به دور. آنانى كه نه تنها چاپلوسى نمى‏كنند كه تلخ‏ترين انتقاد را عليه تو روا مى‏دارند:

«ثم ليكن آثرهم عندك اقولهم بمر الحق لك.» ⁽⁵⁾

و آن كس را بر ديگران بگزين كه سخن تلخ حق را به تو، بيش‏تر بگويند.

2. مشاوره: اصل مشاوره، يكى از شاخصه‏هاى آزادى اجتماعى است. امام، اين اصل را پاس مى‏داشت و در رفتار سياسى و اجراى امور، بر رايزنى با صاحب نظران، نخبگان، باتجربگان و خبرگان تكيه داشت.

زيرا اين اصل، معيار ديگرى است‏براى سهيم شدن مردم در امور و سبب مى‏شود انديشه‏ها رشد كنند و بالنده گردند و كارها استوارى يابند.

از آن‏جا كه اين اصل مهم است و كارگشا و سبب استوارى كارها مى‏شود خداوند مى‏فرمايد: «وامرهم شورى بينهم.» ⁽⁶⁾

امام به اين اصل اساسى و كارامد، هم در انديشه و هم در رفتار توجه دقيق فرمود:

الف. انديشه:

«لامظاهرة اوثق من المشاوره.» ⁽⁷⁾

هيچ پشتيبانى استوارتر از راى زدن نيست.

«من شاور الرجال، شاركها فى عقولها.» ⁽⁸⁾

هركس با مردمان راى زد، خود را در خرد آنان شريك ساخت.

«من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء.» ⁽⁹⁾

آن كه پيشاپيش رايها تاخت، درست از خطا بازشناخت.

«والاستشاره عين الهداية.» ⁽¹⁰⁾

و راى زدن، ديده راه يافتن است.

«لاتكفوا عن مقالة بحق او مشورة بعدل.» ⁽¹¹⁾

پس از گفتن حق، يا راى زدن در عدالت‏باز مايستيد.

ب. رفتار: امام در انجام كارها، با اهل‏نظر، خبرگان و ياران به رايزنى مى‏پرداخت كه در تاريخ نمونه بسيار دارد. از جمله با عبدالله بن عباس، با ياران درگاه جنگ صفين و شنيدن راى و نظر موافقان و مخالفان جنگ. ⁽¹²⁾

3. آزادى گفتار: آزادى گفتار از شاخصه‏هاى مهم آزادى اجتماعى است. گفتار به عنوان ابزار ابراز عقيده، اگر از آزادى بايسته و شايسته برخوردار باشد و در گره‏گشاييهاى اجتماع به كارآيد و در بيان كاستيها نقش آفرين باشد و روشنگر، جامعه نمونه و سالم و متعالى شكل مى‏گيرد و تمدن اسلامى درخشش خويش را مى‏آغازد.

اگر مردم، بويژه صاحب‏نظران، خبرگان، كارشناسان، اهل‏دانش و بينش در ميان كاستيها و آسيبها، آزاد باشند و بتوانند ضعفها را در فرآيندهاى گوناگون پ‏يوهشى، مديريتى و فرهنگى بيان كنند، جامعه، همه سويه رشد مى‏كند و مى‏شكوفد و به سوى تعالى و كمال پيش خواهد رفت.

فضاى آزادى كه در زمان حضرت امير(ع) پديد آمده بود، سبب گرديد جريانهاى فكرى بسيارى پديد آيند. همان گونه كه گروه و تشكل همسو با امام، ابراز عقيده مى‏كرد و در جامعه ديدگاههاى خود را مطرح مى‏ساخت، گروههاى ديگر نيز، ديدگاههاى خود را آشكارا مطرح مى‏ساختند كه عبارت بودند از: قوميت‏حمراء، حزب عثمانيه، اشراف، بى‏تفاوتها، ناكثين، مارقين و قاسطين.

1. گروه همسو: مهم‏ترين و نقش‏آفرين‏ترين گروه در زمان امام على(ع) ياران صميمى و همراه امام بودند كه خاستگاه جريان زمان رسول خدا است و اين جريان، در دوران رسول خدا پديد آمد و انديشه و آرمانش از زلال وحى سرچشمه گرفت و پيش رفت، تا پس از قتل عثمان، مجال ظهور در عرصه را يافت و قدرت‏مندانه حضور يافت. و در دوران حكمروايى حضرت، به عنوان نيرويى قدرت‏مند، بر هرم قدرت جاى گرفت و بازوى على(ع) شدند در عدل‏گسترى و ستم‏ستيزى و آبادگرى.

اين جريان، همان جريان بزرگ و باشوكتى است كه پس از قتل عثمان، از هر سوى به سوى على(ع) بسان سيل سرازير شد.

امام على(ع) در اين باره مى‏فرمايد:

«ينثالون علي من كل جانب.» ⁽¹³⁾

مردم از هر سوى، روى به من نهادند.

اين جريان بزرگ، در دو محور اساسى، بازوى امام قرار گرفت.

ء در استقرار بخشيدن به نهادهاى سياسى، مديريتى و قضايى نظام سياسى.

ء مقابله و رويارويى با فتنه‏انگيزان.

برجستگان و پيشقراولان و پيشاهنگان اين جريان ناب‏انديش ارزش‏گرا، افزون بر فرزندان امام: (حسن و حسين (ع)، محمدبن حنفيه) عبارت بودند از:

مالك‏اشتر، محمدبن ابوبكر، اويس قرنى، عبدالله بن عباس، عمار ياسر، قيس‏بن سعد، سهل‏بن حنيف، عثمان‏بن حنيف، زيدبن صوحان، عدى‏بن حاتم، حجربن عدى، عمروبن حمق، عبدالله بن جعفر، مخنف‏بن سليم، ابو ايوب انصارى، خزيمة‏بن ثابت، مالك‏بن حمزه و.... ⁽¹⁴⁾

2. بى‏تفاوتها: جريانى كه در زمان امام به گونه روشن‏و با موضع‏گيرى آشكار، خود را نماياند، گروه بى‏تفاوت نسبت‏به مسائل مهم سياسى و عمومى جامعه بود. اين ويژگى و گونه رفتار، بيش‏تر، ريشه در طبيعت رفاه‏طلبى انسان دارد; لكن فرصت‏بروز تشكل‏گونه در لواى حكومتهايى مى‏يابند كه به مردم آزادى اجتماعى مى‏دهند. امام، چون به همه آزادى عمل داد، هر كسى برابر خصلتى كه داشت، به سويى گرايش يافت، يكى حق را برگزيد و يكى باطل را و گروهى اين پسنديدند و گروهى آن را. امام، بارها از اين گروه گلايه كردند و زبان به شكوه گشوده است.

سرشناسان و چهره‏هاى مشهور اين جريان، اينانند: عبدالله‏بن عمر، سعدبن ابى‏وقاص، اسامة‏بن‏زيد، محمدبن سلم، حسان‏بن ثابت، قدامة‏بن مظعون، عبدالله‏بن سلام، مغيرة‏بن شعبه، سلمة‏بن وقش ⁽¹⁵⁾ و....

3. قوميت‏حمراء: اين‏گروه مهاجر غير عرب، پيش از حكومت امام على(ع) در كوفه و پيرامون آن روزگار مى‏گذراندند; اما در دوران فرمانروايى امام، فرصت تشكل يافتند.

اين گروه ، همواره ابزار دست‏بنى‏اميه بودند و در زمان امام حسن‏مجتبى(ع)، نقش ويران‏گرى عليه اهل‏بيت(ع) داشتند.

زيادبن ابيه، از اينان به عنوان نيروى سركوب‏گر اهل‏بيت(ع) بهره مى‏برد.

اينان، با پستى، رذلى، خشونت‏طلبى و جيره‏خوارى، خوگرفته بودند. چنان قدرت گرفتند و چتر سياه سركوب‏گرى و ستم خويش گستراندند كه كوفه را به نام آنان، ياد مى‏كردند: (كوفه‏الحمراء)

اين قوم غداره‏بند، گرچه در زمان حضرت امير(ع) آشكارا حركتى عليه امام انجام ندادند و به طور طبيعى هم، امام با آنان كارى نداشت، ولى از آزادى دوران امام و فرصتى كه پيش آمده بود، استفاده كردند و حزب مخوف خويش را تشكل دادند ⁽¹⁶⁾ و خود را براى مجالى ديگر آماده ساختند.

4. حزب عثمانيه: جريانى كه در زمان عثمان، در حجاز پديد آمد و با كمكهاى بى دريغ عثمان، گسترش يافت. حز ب عثمانيه، در تمام شهرها ريشه دواند و مديريتهاى كلان را عهده‏دار شد و با دستبرد به بيت‏المال، ثروتها اندوخت و زمينه را از هر جهت‏براى تشكيل حكومت اموى فراهم ساخت.

در دوران حكومت امام على(ع) سران اين حزب در حجاز و عراق به سر مى‏بردند و تنها مهره اصلى آنان; يعنى معاويه در شام به سر مى‏برد.

اين گروه در جريانهاى اجتماعى و سياسى دوران امام على(ع) نقش مهم و كليدى داشت و توطئه‏ها و فتنه‏هاى عليه امام را رهبرى مى‏كرد. در فتنه ناكثين و قاسطين، در مركز توطئه قرار داشت.

در زمان امام مجتبى(ع) كه تشكل همسوى با امام ضعيف شد، اين گروه، فرصت جولان و مانور يافت و حكومت اموى را بنيان گذارد.

سران اين گروه عبارتند از:

حكم بن عاص، مروان بن حكم، وليدبن عقبه، عبدالله بن ابى‏سرح، عبدالله‏بن عامر، سعيدبن عاص، يعلى‏بن منيه، عبدالله بن عمرو حضرمى، عبدالله‏بن قاسم ربيعه، عمروبن حريث، عمارة‏بن وليد، حجربن عمر، عمربن سعد، ابوبرده، پسر ابوموسى، اسماعيل و اسحاق، دو پسر طلحه. ⁽¹⁷⁾

4. خوارج: اين جريان، با ك‏يانديشيهايى كه داشت، در حكومت امام على(ع) به گونه سازمان‏يافته، پا به عرصه اجتماع گذاشت و عليه امام و آرمانهاى بلند آن عزيز، دست‏به كار شد و در صفين، خدمت‏شايانى به معاويه كرد و رخنه در جبهه علوى افكند و سپاه حق را در اوج پيروزى، زمين‏گير ساخت!

اين گروه ك‏يانديش، پس از صفين به سازماندهى خود پرداخت. امام باك‏يانديشيها، غوغاسالاريها، گستاخيها و بدزبانيهاى وابستگان به اين گروه، مدارا كرد، تا اين كه جامعه اسلامى را ناامن كردند و دست‏به فتنه‏گرى يازيدند و گروهى از مردم را با خود همراه ساختند و در نهروان گردآمدند. على(ع) با آنان برخورد نظامى كرد و به تعبير زيباى خودش، چشم فتنه را از حدقه بيرون افكند: «فانا فقات عين الفتنة.» ⁽¹⁸⁾

جريانها و گروههاى فتنه‏انگيز ديگر هم بودند كه حضرت، به آنها ميدان عمل داده بود و عرصه را بر آنها تنگ نگرفته بود، تا اين كه دست‏به توطئه و ترفند زدند و امام در برابرشان ايستاد و با تدبير آتشى كه بر مى‏افروختند، خاموش مى‏كرد.

امام انتقاد از خود را و از مديريت‏سياسى، اقتصادى و اجتماعى نظامى كه خود در راس هرم آن قرار دارد، بر مى‏تابد و حتى مردم را به اين كار بر مى‏انگيزد و تشويق مى‏كند و مى‏فرمايد: از گفتن سخن حق درباره من دريغ نكنيد: «ولاتكفوا عن مقالة بحق.» ⁽¹⁹⁾

و به كارگزاران خويش سفارش مى‏كند: از چاپلوسان بپرهيزند و آنان را به كارى برنگمارند و افراد جسور منتقد را برگزينند كه سخن تلخ حق را بيش‏تر بگويند: «ثم ليكن آثر هم عندك اقولهم بمر الحق لك.» ⁽²⁰⁾

امام در اوج فرمانروايى و اقتدار، چنان فروتن بود كه مردم در زير لواى آن مرد خدا، احساس آرامش مى‏كردند و با وى به گفت‏وگو مى‏پرداختند و راى و نظر و گاه انتقاد خويش را به آن حضرت اعلام مى‏داشتند و حضرت با روى گشاده به پرسشهاى آنان پاسخ و ابهامها را توضيح مى‏داد.

در گيرودار جنگ جمل، حارث‏بن حوت، در محضر امام اظهار داشت: آيا طلحه و زبير، با آن پيشينه درخشان قدم در راه باطل مى‏نهند؟

پرسش بسيار عميق در هنگامه بسيار حساس ابراز شده بود; زيرا از يك سوى حق بودن امام را زير سؤال مى‏برد و از ديگر سوى، در گاه نبرد و در برهه‏اى سخت ابراز شده بود.

امام، از طرح اين پرسش و با انتقاد، برنياشفت، بلكه پاسخى دقيق، تحليلى و شفاف به وى داد كه تو وايگون مى‏انديشى، افراد را معيار حق قرار داده‏اى و مى‏خواهى از راه كسان به حق دست‏يابى. بايد نخست، حق را شناخت، آن گاه پيروان آن را و باطل را بايد شناخت، آن‏گاه پيروان آن را.

«يا حارث انك نظرت تحتك ولم‏تنظر فوقك فحرت انك لم‏تعرف الحق فتعرف من اتاه ولم‏تعرف الباطل فتعرف من اتاه. » ⁽²¹⁾

يا پس از ليلة الهرير جنگ صفين، مردى از اصحاب او برخاست و گفت:

«نهيتنا عن الحكومة ثم امرتنا بها فما ندرى اي الامرين ارشد.»

ما را از داورى بازداشتى، سپس خود، داور گماشتى. ما نمى‏دانيم كدام يك از دو كار، راست و استوار است.

امام، از انتقاد وى، با استدلال و برهان پاسخ مى‏دهد ⁽²²⁾ و در ضمن چهره او را مى‏شناساند كه در خطبه 19 نهج‏البلاغه، بازتاب يافته است.

نهادينه شدن آزادى

درگستراندن، پياده كردن، رواج و استقرار آزادى در جامعه، نبايد از آسيبهايى كه چه بسا با بد استفاده كردن از اين عمت‏بزرگ، گريبانگير مردم، جامعه و دين و آيين مردم مى‏شود، چشم‏پوشيد و آن را ناديده انگاشت. آزادى، از دو سوى ممكن است آسيب ببيند:

1. خود كامگيها.

2. ولنگارى.

خودكامگى و استبداد، آزادى، اين حق فطرى، طبيعى و انسانى انسان را محدود مى‏سازد و ولنگارى و بد استفاده كردن از آزادى، به خطر افكندن و دست‏اندازى به آزادى ديگران است.

هر جامعه انسانى، معيارها، ارزشها و ترازهايى براى خود دارد و به آنها پاى‏بند است. مردم باورهايى دارند مورد احترام و با تمام وجود به آنها علاقه‏مند، از اين روى، نبايد ولنگارى، هرج‏ومرج‏طلبى، دامن‏زدن به ناهنجاريها، تقدس‏زداييها، در پرتو نام‏آزادى، به اين معيارها، ترازها و ارزشهايى كه قوام جامعه به آنهاست، آسيب بزنند. در جامعه‏هاى دينى، دين حدومرزها را روشن مى‏كند و نبايد هيچ‏گونه حركتى در لواى آزادى، با ارزشها و مرزهايى كه دين ترسيم مى‏كند و كارشناسان خبره، ترسيم‏گرى دين را به آگاهى مردم مى‏رسانند، ناسازگارى داشته باشد و به آن آسيبى برساند.

اين كه شمارى مى‏پندارند محدود كردن خودكامگيها و قلدرمآبيها و جلوگيرى از غوغاسالارى‏ها، تهمتها، افتراها، بدگوييها، شبهه‏پراكنيها، دروغ‏گوييها، مخالف آزادى است، نگرشى يك‏سويه از آزادى اجتماعى دارند و خود اين انديشه و اين گونه نگرش، از جمله بزرگ‏ترين بازدارنده‏هاى استقرار آزادى است و اينان در صف مخالفان آزادى قرار مى‏گيرند و اين پندار آنان آفت‏بزرگى است‏براى آزادى اجتماعى و بايد با اين آفت مقابله شود.

امام على(ع) با تلاش بنيادين و برنامه‏ريزى شده خود، آزادى اجتماعى را نهادينه و به روشنى مرز آن را از توطئه و فتنه‏انگيزى جدا كرد و بر اين باور بود كه با قانون‏مند شدن آزادى، زمينه استقرار آن فراهم مى‏شود.

اكنون به چند مورد در اين باره اشاره مى‏شود:

الف. درجريان بيعت مردم با امام، امام هشيارانه اين نكته را براى مردم، به گونه شفاف بيان كرد: بيعت، اختيارى است، همگان بايد با رضامندى و خرسندى كامل، در ميثاق ملى شركت‏بجويند. هيچ‏نيرويى حق ندارد كسى را وادار به بيعت كند; اما پيمان‏شكنى، پس از بيعت، ممنوع است; زيرا پيمان‏شكنى گونه‏اى توطئه، عليه مديريت‏سياسى است، باعث تشتت و ضعف جامعه مى‏گردد. امام، پيشاپيش، زمينه اين توطئه را از بين مى‏برد:

«ان الخيار للناس قبل ان يبايعوا فاذا بايعوا فلاخيار لهم.» ⁽²³⁾

اختيار، پيش از بيعت و پيمان است، پس از بيعت اختيارى در پيمان‏شكنى وجود ندارد.

ب. در مورد گروه خوارج، امام همام، تا زمانى كه آنان در حد يك جريان انحرافى و ك‏يانديش، انديشه خرافى خود را نشر مى‏دادند و اين جا و آن‏جا از آن سخن مى‏گفتند، آنان را تحمل كرد و ك‏يانديشى آنان را با برهان و تحليلهاى نورانى، شفاف و روشن ساخت. ليكن از برهه‏اى كه پا از اين فراتر نهادند و به فتنه‏گرى و فتنه‏انگيزى و ناامن كردن جامعه اسلامى روى آوردند، امام با اين جريان انحرافى برخورد قاطع كرد و چشم فتنه را در آورد.

ج. در جريان رويكرد مردم پرشور مدينه به حضرت و شركت‏سران احزاب و تشكلهاى سياسى براى بيعت‏با حضرت، شمارى از سران احزاب، مانند ناكثين، اصرار بر بيعت‏با حضرت داشتند، ليكن به گونه سرى و پنهانى.

امام، از اين اصرار بر بيعت و آن هم به گونه پنهانى و نه در انظار مردم، احساس توطئه و ترفند كرد. به خوبى مى‏دانست كه طلحه و زبير مى‏خواهند با بيعت پنهانى، از يك سوى، با حضرت بيعت كرده باشند و از سوى ديگر، در فرصت مناسب، بيعت‏خود را انكار كنند. امام چنين بيعتى را نپذيرفت و از آنان خواست، اگر مى‏خواهند پيمان ببندند و دست‏بيعت‏به وى بدهند، در انظار مردم و به گونه آشكار باشد:

«ان بيعتى لاتكون سرا فاخرجوا الى المسجد، فمن شاء بايعنى فخرج الى المسجد.» ⁽²⁴⁾

مراسم بيعت‏با من، سرى و به دور از چشم مردم برگزار نمى‏شود. به سوى مسجد بشتابيد. هر كسى مى‏خواهد با من بيعت كند، به مسجد برود.

امام، با اين برخورد خردمندانه، موضع احزاب را شفاف مى‏سازد كه اگر برآنند تا همراه و همگام با نهاد سياسى باشند، بايد آشكارا اعلام كنند و اگر نمى‏خواهند همراه باشند، باز هم آشكارا و به گونه شفاف و روشن اعلام كنند. زيرا با روشنگرى و موضع روشن گرفتن، زمينه فريبكارى از بين مى‏رود و مردم گرفتار نيرنگ و ترفند آنها نمى شوند.

امام با دورانديشى و حركت مدبرانه، راه را بر بهره‏برداريهاى نادرست و ترفندها بست. از اين روى، ناكثين، هميشه در برابر اين پرسش مهم، كه چرا پيمان شكستيد؟ شرمسار بودند و پاسخ نداشتند. يكى از علتهايى كه اين حزب، كست‏خورد و در برنامه خود ناكام ماند، همين موضوع بود كه سران آن آشكارا بيعت كردند و پيمان شكستند.

د. حنظلة‏بن ربيع، در جلسه رايزنى درباره جنگ صفين، آزادانه در مخالفت‏با جنگ سخن گفت. على(ع) نه تنها با او هيچ برخوردتندى نكرد كه اجازه داد هركجا مى‏خواهد برود. ولى او از اين مجال بهره نادرست‏برد و شبانه به معاويه پيوست. امام وقتى دريافت كه حنظلة‏بن ربيع، توطئه كرد، دستور داد خانه‏اش را خراب كنند. ⁽²⁵⁾

امام، مخالفت‏حنظله را در هنگامه جنگ، بر مى‏تابد و به او اجازه مى‏دهد به هر كجا كه مى‏خواهد برود; اما توطئه او را بر نمى‏تابد و خيلى زود و بى‏درنگ در برابر توطئه موضع‏مى‏گيرد.

ه. امام بر منبر كوفه، خطبه مى‏خواند، در سخن او جمله‏اى آمد: (هذا جزاء من ترك العقد. اين سزاى كسى است كه جانب دورانديشى را نپايد) اشعث‏بن قيس بر او خرده گرفت و گفت: اين سخن به زيان توست، نه به سود تو. امام، نگاه خود را بر او دوخت و فرمود:

«تو را كه آگاهانيد كه سود من كدام است و زيان من كدام؟ لعنت‏خدا و لعنت‏كنندگان بر تو باد. اى متكبر متكبرزاده، منافق كافرزاده، يك بار در عهد كفر اسير گشتى، بار ديگر در حكومت اسلام، به اسيرى درآمدى و هر دوبار، نه مال تو، تو را سودى بخشيد و نه تبارت به فريادت رسيد.» ⁽²⁶⁾

اين فراز، حكايت از برخورد امام، با انتقاد توطئه آميز دارد. امام كه به نيت اشعث‏پى‏برد، با سخنان برنده خويش، رسواى عام و خاصش ساخت و نقشه و ترفند او را براى ياران برملا كرد و با اين حركت زيبا و بجا، بين آزادى اجتماعى و توطئه جدايى افكند و به مسلمانان فهماند، مرز اين دو كجاست.

اين روش امام، همان نهادينه‏سازى آزادى اجتماعى است. در اين مرام، آزادى نبايد زمينه‏ساز توطئه‏گردد. آزادى براى شكوفايى و بالندگى جامعه است، نه براى فسردگى و از هم‏گسستگى آن.

برآيند سخن

امام از طرح انديشه‏ها، تجربه‏ها، گوناگون نظرها، راه‏حلها، پيشنهادها، انتقادها و... هيچ‏دل‏نگرانى و دغدغه‏اى نداشت و از آن بيدها نبود كه به اين بادها بلرزد، در يادش همه موجها را هر چند سهمگين و خشماگين، بر مى‏تافت; اما همه اين بردباريها و تحملها و برتابيدنها و گوش‏فرادادنها، در گاه توطئه و ترفند، هوشيارانه بر مى‏خاست و توطئه را از هر كس و هر گروه، در نطفه خفه مى‏كرد.

امام، با اين روش زيبا و خردمندانه، آزادى را نهادينه مى‏ساخت و توطئه را مى‏شناساند و بر مى‏انداخت.

پى‏نوشتها:

1. «نهج‏البلاغه‏»، صبحى صالح، نامه‏31/401، بيروت.

2. «روضه كافى‏»، محمد كلينى، ج‏8/69، آخوندى.

3. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه 92/136.

4. «تاريخ الرسل والملوك‏»، جرير طبرى، ج‏4/152 153، مؤسسه علمى، بيروت.

5. «نهج‏البلاغه‏»، نامه 53.

6. سوره «شورى‏»، آيه 38.

7. «نهج‏البلاغه‏»، حكمت‏113/488.

8. همان، حكمت 116/500.

9. همان، حكمت 173/501.

10. همان، حكمت، 211، 506.

11. همان، خطبه 216/335.

12. «وقعه صفين‏»، نصربن مزاحم منقرى/92 99.

13. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه‏3/49.

14. «تاريخ الرسل والملوك‏»، جرير طبرى، 4/248; «فتوح‏البلدان‏»، ح‏1/559; «وقعه صفين‏»/205، 241.

15. «تاريخ الرسل والملوك‏»، ج‏4/154 156.

16. «صلح الحسن‏»، شيخ راضى آل‏ياسين/72، منشورات الشريف الرضى.

17. «مروج‏الذهب‏»، مسعودى، ج‏2/334، دار الهجرت; «تاريخ يعقوبى‏»، ج‏2/74، اعلمى; «صلح الحسن‏»/68; «فتوح البلدان‏»، ج‏2/461.

18. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه 93/137.

19. همان، خطبه‏216/335.

20. همان، نامه مالك‏اشتر.

21. «شرح نهج‏البلاغه‏»، ابن ميثم بحرانى، ج‏2/586، حكمت 244، دارالاحياء التراث العربى.

22. «نهج‏البلاغه‏»، خطبه‏121/177.

23. «ارشاد»، شيخ مفيد، ج‏1/243، مؤسسه آل‏البيت.

24. «انساب الاشراف‏»، احمدبن يحى بلاذرى، ج‏3/11، دارالفكر، بيروت; «تاريخ الرسل والملوك‏»، ج‏4/152.

25.«وقعة صفين‏» /97

26.«شرح نهج‏البلاغه‏»،ابن‏ميثم، ج‏1،خطبه 18/212; «نهج‏البلاغه‏»، صبحى صالح، خطبه 19.