دروس سوم راهنمایی

جغرافیا  

درس اول – برای آموختن جغرافیا از چه وسایلی استفاده می شود؟  

کره جغرافیایی:
کره ی جغرافیایی مدل کوچک شده ی کره ی زمین است. روی کره جغرافیایی خشکی ها و آب ها را می توان مشاهده کرد. خشکی های روی زمین (قاره ها) ، اقیانوس ها، چگونگی ارتباط مردم جهان با یکدیگر از راه دریا، محل قطب شما و جنوب، محل خط استوا و چگونگی تقسیم شدن زمین به دو نیم کره شمالی و جنوبی، نصف النهارها و چگونگی تقسیم شدن زمین به دو نیمکره شرقی و غربی و بسیاری اطلاعات دیگر را می توان از طریق کره جغرافیایی بدست آورد.  

نقشه چیست؟  

کره ی جغرافیایی اگر چه شکل کره ی زمین را به خوبی نشان می دهد اما همه ی جزئیات را نمی توان بر روی آن نمایش داد. چرا ؟ چه مشکلی پیش می آید اگر کره ی جغرافیایی جزئیات زیادی را نشان بدهد؟ برای مشاهده دقیق تر موضوعات جغرافیایی از وسیله دیگری استفاده می کنند. این وسیله که در آموختن جغرافیا اهمیت بسیار زیادی دارد. «نقشه» است. نقشه تصویری است از سطح زمین که به نسبت مورد نیاز کوچک شده است. نقشه انواع مختلف دارد و جغرافی دان ها برای هر منظوری، نقشه ی خاص آن را تهیه می کنند. همان طور که در کلاس چهارم ابتدایی آموختید با استفاده از خطوط ساده می توانیم نقشه هایی از مدرسه، خانه، شهر یا روستای محل زندگی خود بکشیم.
امروزه برای تهیه نقشه های جغرافیایی از عکس های هوایی و ماهواره ای استفاده می کنند. فرض کنید سوار بالن شده اید.
از آن بالا زمین را چه طور می بینید؟ در عکسهای هوایی نیز سطح زمین همان طور دیده می شود.
بر روی نقشه های بزرگ از سطح یک کشور، رودها، جاده ها، زمین های کشاورزی، جنگل ها ، روستاها و ... مشخص می شوند برای مثال ، در این گونه نقشه ها ، کوه ها را به صورت دایره های متحدالمرکز نشان می دهند. جغرافی دانان از نقشه ها اطلاعات زیادی بدست می آورند و محل دقیق عوارض طبیعی مانند کوه، رود، جنگل و عوارض انسانی مانند ساختمان ها ، مزارع ، راه ها و پل ها را تشخیص می دهند.  

انوع نقشه ها :  

در جغرافیا برای داشتن هر موضوعی، نقشه ی خاصی تهیه می کنند. مثلاً ناهمواریها ، میزان بارندگی در یک منطقه، راه های یک کشور یا پراکندگی جمعیت و شهرها و روستاها را در نقشه های متفاوتی نمایش می دهند. به مجموعه ای از نقشه ها که در یک کتاب جمع آوری شده باشد، اطلس می گویند. اطلس ها در آموزش جغرافیا ارزش زیادی دارند.

فعالیت 4 – 1 - ص 9
1 – نام دو وسیله مطالعه درجغرافیا را بنویسید:

کره جغرافیایی – نقشه

2 – نقشه و کره ی جغرافیا چه تفاوت و چه شباهتی با هم دارند؟

هم کره و هم نقشه اطلاعات زیادی را در مورد پدیده ها و موضوع های جغرافیایی به ما می دهند، اما در نقشه می توان با مشاهده دقیق تری موضوعات را بررسی کرد و جزئیات بیشتری را نشان داد.

3 – کدام یک از اطلاعات زیر از کره جغرافیا و کدام اطلاعات از نقشه بهتر به دست می آید؟

1- کروی بودن زمین --> کره جغرافیا
2 – جزئیات پدیده های زمین --> نقشه
3- محل دقیق عوارض و پدیده ها --> نقشه
4 – چرخش زمین --> کره جغرافیا
5 – فاصله واقعی قاره آسیا از آمریکا --> نقشه

سؤال از متن درس :
1 – چه اطلاعاتی می توانیم از کره ی جغرافیایی بدست آوریم؟

خشکی های روی زمین، قاره ها، اقیانوس ها، چگونگی ارتباط مردم جهان از راه دریا، محل قطب شمال و جنوب، محل واقع شدن خط استوا و چگونگی تقسیم شدن زمین به دو نیم کره ی شمالی و جنوبی نصف النهارها و چگونگی تقسیم شدن زمین به دو نیم کره ی شرقی و غربی.

2 – کره ی جغرافیایی چه معایبی دارد؟

روی کره جغرافیایی نمی توان همه جزئیات را نمایش داد.

3 – مزیت نقشه بر کوه جغرافیایی چیست؟

بر روی نقشه می توان جزئیات را نشان داد و مشاهده ی دقیق تری از موضوعات جغرافیایی بدست آورد.

4 – بر روی یک نقشه کوه ها را به چه صورت نشان می دهند؟

دایره های متحدالمرکز

5 – برای تهیه نقشه ی ساده از یک کوه از.... بر روی آن کوه استفاده می کنند.

نقاط هم ارتفاع

6 – نقشه چیست؟

نقشه تصویری است از سطح زمین که به نسبت مورد نیاز کوچک شده است.

درس دوم – چگونه از نقشه استفاده می کنند؟
درس سوم : آیا وسایل دیگری برای مطالعه جغرافیا وجود دارد؟

استفاده از نقشه قاعده ی خاصی دارد که اگر آن را یاد بگیریم، می توانیم نقشه ها را بخوانیم. برای خواندن نقشه ها باید به موارد زیر توجه کرد:
1 – توجیه نقشه : نقشه را باید طوری در مقابل خود قراردهیم که جهت آن درست باشد. یعنی کج یا وارونه نباشد. هنگام استفاده از نقشه شمال آن باید با جهت ایستادن ما منطبق باشد.
2 – استفاده از راهنمای نقشه : در کنار هر نقشه ، فهرستی از علایم و رنگ هایی دیده می شود که در آن نقشه بکار رفته اند. با مراجعه به علایم می توانیم بفهمیم که هر علامت و رنگ، چه چیزی را در روی زمین نشان می دهند. اغلب این علایم در همه دنیا یکسان است. معمولاً شکل علایم راهنما به شکل واقعی چیزی که می خواهند آن را نشان بدهند، بسیار نزدیک است.
3 – مقیاس نقشه :‌نقشه ها را در اندازه های مختلف تهیه می کنند. میزان کوچک شدن نقشه را نسبت به اندازه واقعی در مقیاس نقشه می گویند. مثلا فرض کنید طول جاده ای بین در شهر که در واقع 20 کیلومتر است. روی نقشه ای 20 سانتی متر شده است. این نقشه نشان می دهد که همه طول ها به نسبت صدهزار بار کوچک شده است و در این حالت مقیاس آن به صورت 000/100/1 نشان داده می شود. (مقیاس کسری) در نقشه ای با مقیاس 000/50/1 طول روی یک سانتی متر باشد در روی زمین 50000 سانتی متر با 500 متر خواهد بود. گاهی در کنار نقشه خطوط تیره روشنی به شکل خط کش می بینیم که اعدادی را بالای آن نوشته اند. این ها مقیاس خطی یا ترسیمی اند، استفاده از مقیاس های خطی در خواندن نقشه بسیار آسان است، با استفاده از مقیاس نقشه، می توانیم فاصله ها را اندازه بگیریم و اندازه ی واقعی آن ها را محاسبه کنیم.
در مقیاس کسری هر چه عدد مخرج کسر بزرگتر باشد، آن کسر کوچک تر است. مثلاً مقیاس 50000/1 از 5000/1 کوچک تر است در نقشه هایی با مقیاس کوچکتر، عوارض طبیعی مانند دریاچه و رود یا عوارض انسانی مانند ساختمان ها و جاده ها خیلی کوچک می شوند و به همین دلیل ، نمی توان جزئیات (مانند کوچه ها را ... ) بطور مشخص دید. در عوض روی چنین نقشه هایی ، مساحت بیشتری از یک سرزمین را می توان مشاهده کرد. در نقشه های بزرگ مقیاس، مانند 100/1 و 1000/1 عوارض بزرگتر نشان داده می شوند اما مساحت کمتری به نمایش در می آیند.
این حالت شبیه موقعی است که شما با یک هواپیما در بالای یک شهر یا سرزمین پرواز می کنید، هر چه فاصله ی هواپیمای شما از زمین بیشتر شود مساحت بیشتری را می بیند ولی در عوض ، جزئیات و اجسام کوچک روی زمین را نمی توانید مشاهده کنید. برعکس اگر هواپیمای شما در ارتفاع کم پرواز کند جزئیات را بهتر می توانید ببینید ولی مساحت کمی را می توانید مشاهده کنید.

فعالیت 2 -2 ص 12 – درس دوم
1 – مقیاس را تعریف کنید؟

کوچک یا بزرگ بودن نقشه را نسبت به اندازه واقعی، مقایس نقشه می گویند ، با استفاده از مقیاس نقشه می توانیم فاصله ها را اندازه بگیریم و اندازه واقعی آنها را محاسبه کنیم.

2 – رودی که عرض آن 100 متر است، بر روی نقشه با عرض 10 سانتی متر دیده می شود، مقیاس این نقشه چه قدر است؟

x برابر است با 1000 ومقیاس نقشه 1000/1

3- برای خواندن نقشه به چه مواردی باید توجه کرد؟

1 – توجیه نقشه
2 – استفاده از راهنمای نقشه
3 – مقیاس نقشه

4 – منظور از «توجیه نقشه» چیست؟

نقشه را باید طوری در مقابل خود قرار دهیم که جهت آن درست باشد یعنی کج یا وارونه نباشد، هنگام استفاده از نقشه شمال آن با جهت ایستادن، منطبق باشد.

5 – در یک روستا دو نقشه متفاوت 5000/1 و500000/1 1 تهیه شده است. کدام یک از این دو مقیاس بزرگتر است؟ در کدام نقشه ، مساحت بیشتری دیده می شود؟ در کدام نقشه ، جزئیات را به صورت دقیق تری می توان دید؟

5000/1 بزرگتر است.
در مقیاس 500000/1 مساحت بیشتر دیده می شود و در مقیاس 5000/1 جزئیات را به صورت دقیق تری می توان دید.

درس سوم : آیا وسایل دیگری برای مطالعه جغرافیا وجود دارد؟

به غیر از کره جغرافیایی و نقشه که اساسی ترین وسایل آموزش جغرافیا هستند، ابزار و وسایل دیگری نیز به یادگیری جغرافیا کمک می کنند. این وسایل عبارتند از عکس جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی‌، مدل های جغرافیایی ، نمودار و جدول های جغرافیایی و ...

عکس های جغرافیایی چه نوع عکس هایی هستند؟
برای آموختن جغرافیا از انواع عکس ها می توان استفاده کرد، از جمله عکس های معمولی که از مناظر طبیعی شهرها، خانه ها وفعالیت های انسانی گرفته می شود و با دقت در آن ها می توان اطلاعات جالبی بدست آورد. عکس های هوایی که برای تهیه نقشه های جغرافیایی از آن ها استفاده می شود و عکس های ماهواره ای که ماهواره ها آن ها را تهیه و به زمین مخابره می کنند. این عکس ها اطلاعات بسیار مفید و جدیدی را از سطح کره زمین یا پراکندگی ابرها از جو زمین در اختیار ما قرار می دهند. جغرافی دانان با استفاده از این عکس ها، وقوع طوفان های مهیب را پیش بینی کرده و آتش سوزی در جنگل های دور افتاده را مشاهده می کنند و به این ترتیب از تغییرات مطلع می شوند و هنگام بروز حوادث طبیعی ، جان انسانهای زیادی را نجات می دهند.

فرهنگ های جغرافیایی :

در جغرافیا، اسامی و اصطلاحات زیادی بکار می رود که برای آموختن آن ها از کتاب های خاصی استفاده می کنند. به این گونه کتاب ها فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی، یا دایرة المعارف جغرافیایی می گویند. گاهی این فرهنگ ها با تصاویر و نقشه های مختلفی همراه است که در این صورت ، آن ها را فرهنگ نامه های مصور جغرافیایی می نامند.

مدل های جغرافیایی :

از جمله وسایل دیگری که برای آموختن جغرافیا کمک می کنند. مدل های جغرافیایی اند. مدلهای جغرافیایی انواع مختلفی دارند که در سال های بالاتر با آن آشنا می شوید. گاهی یک بخش از محیط طبیعی را در آزمایشگاه در ابعاد کوچکی مشابه سازی می کنند و پدیده های جغرافیایی را در مقیاس کوچک بر روی آن آزمایش می کنند. به چنین ابزاری که فهم موضوعات جغرافیایی را برای ما آسان می کنند. مدل جغرافیایی می گویند. یکی از معروف ترین مدل در آموزش جغرافیا «میزشن» است که با استفاده از مواد ساده ای مانند شن، ماسه ، خاک یا خاک اره می توان شکل ساده ای از طبیعت را ساخت و آزمایش های مختلفی با آن انجام داد.

نمودارها و جدول های جغرافیایی :

نمودارها و جدول ها : نیز از وسایلی هستند که درجغرافیا برای نمایش یا مقایسه بکار می روند کار اصلی نمودارها و جدول های جغرافیایی ، نمایش ساده ی اطلاعات جغرافیایی است. بطوریکه با یک نگاه می توان مطالب زیادی از آنها را بدست آورد. نمودارها انواع مختلفی دارند از جمله نمودار تصویری، ستونی ، دایره ای و منحنی اطلاعات و جغرافیایی درجدول ها دسته بندی می شوند. گاهی پس از تکمیل اطلاعات یک جدول، برای مقایسه با جدول های دیگر از آن ها ، نمودارهای جدیدی ترسیم می کنند

رایانه :

امروزه برنامه ها یا نرم افزارهای جغرافیایی بسیار متنوعی تولید شده است که حتی کودکان نیز به راحتی از آن ها استفاده کنند. نقشه ها و اطلس های رایانه ای نیز وجود دارند که با استفاده از امکانات رایانه ای به راحتی می توان آن ها را اصلاح کرد و اطلاعات جدید را به جای اطلاعات قبلی روی آن ها نمایش داد.

مشاهده مستقیم :

همه ی وسایلی که به آن ها اشاره کردیم. واسطه هایی برای یادگیری جغرافیا هستند، در واقع آن ها ، به شکل غیرمستقیم اطلاعات جغرافیایی را برای مطالعه فراهم می آورند اما دانش جغرافیا بیش از هر دانش دیگری به مشاهده مستقیم نیاز دارد. جغرافی دانان تنها در صورتی می توانند اطلاعات جدید جغرافیایی تولید کنند که محیط و پدیده های جغرافیایی را مشاهده کرده باشند. به همین دلیل درس جغرافیا همواره با فعالیت های میدانی «بازدید های علمی» همراه بوده است.

سؤالات درس 3
1 – چند نمونه از وسایلی که در مطالعه جغرافیا مورد استفاده قرار می گیرند را نام ببرید.

کره جغرافیایی ، نقشه ، عکس و فرهنگ جغرافیایی، مدل های جغرافیایی، نمودار و جدول های جغرافیایی،برنامه های رایانه ای جغرافیایی

2 – عکس های جغرافیایی چه فوایدی دارند؟
جغرافی دانان با استفاده از این عکس ها وقوع طوفان های مهیب را پیش بینی و آتش سوزی درجنگل های دور افتاده را مشاهده می کنند و به این ترتیب از تغییرات مطلع می شوند و هنگام بروز حوادث طبیعی جان انسانهای زیادی را نجات می دهند

3 – نقش مشاهده ی مستقیم را در دانش جغرافیا توضیح دهید.

دانش جغرافیا بیش از هر دانش دیگری دیگری به مشاهده مستقیم نیاز دارد. جغرافی دانان تنها در صورتی می توانند اطلاعات جدید جغرافیایی تولید کنند که محیط و پدیده های اجتماعی و جغرافیایی را مشاهده کرده باشند. به همین دلیل درس جغرافیا دلیل درس جغرافیا همواره با فعالیت های میدانی یا بازدیدهای علمی همراه بوده است.

4 – نمودارها و جدول ها به چه منظور بکار می روند و کار اصلی آنها چیست؟
نمودارها و جدولها از وسایلی هستند که درجغرافیا برای نمایش یا مقایسه به کار می روند. کار اصلی آنها نمایش ساده ی اطلاعات جغرافیایی است بطوریکه با یک نگاه می توان مطالب زیادی را از آنها بدست آورد.

درس چهارم : درباره ناهمواریها چه می دانید؟
درس پنجم :‌ناهمواریها چند نوع اند ؟
درس ششم – چین خوردگیها چند نوعند؟

آیا تاکنون اصطلاح ناهمواری را شنیده اید؟ به کوهها، دشت ها، دره ها ، جلگه ها ، تپه ها و پدیده های دیگری مثل آن ها که در روی زمین قرار گرفته اند، ناهمواری می گویند. به همه پستی ها و بلندی هایی که در سطح زمین دیده می شوند ناهمواری می گویند.
چرا ناهمواریها را مطالعه می کنیم؟
مطالعه ی ناهمواریها یعنی چگونگی پیدایش آن ها و تحولاتی که از گذشته تاکنون داشته اند و شکلی که در آینده پیدا می کنند بر عهده ی «پیکره شناسان زمین» است. پیکر شناسان زمین، ناهمواریها را دسته بندی کرده و عوامل پیدایش هر یک را مشخص می کنند و مورد مطالعه قرار می دهند. آنان هم چنین به تغییرات ناهمواریها توجه می کنند. ناهمواریها همواره به شکل ثابتی نیستند. عوامل تغییر دهنده ی چهره ی زمین ،آرام آرام یا به سرعت شکل ناهمواریها را تغییر می دهند. پیکرشناسان زمین سعی می کنند با شناسایی تحولات ناهمواریها ، آینده ی آن ها را پیش بینی کنند. مطالعه ناهمواریها به ما کمک می کند تا محیط طبیعی زندگی خود را بهتر بشناسیم و از آن بهتر و عاقلانه تر بهره ببریم.

کوهستان ها :

به شکل فوق نگاه کنید. این یک نقشه جهان نماست که ویژه گی های طبیعی کره زمین را نشان می دهد. در راهنمای این نقشه دقت کنید. در این نقشه در روی خشکی ها کدام رنگ بیشتر دیده می شود؟ نام رشته کوههای مرتفعی را که در روی این نقشه نوشته شده است. بخوانید.
راستی آیا هیچ گاه از خود پرسیده اید که کوه های زیبا و سر به فلک کشیده چگونه به وجود آمده اند؟ چرا بعضی از آنها بسیار بلندند در حالی که برخی دیگر ارتفاع کمتری دارند؟ آیا همه کوه ها در یک زمان به وجود آمده اند.

سؤالات درس 4 :
1 – ناهمواریها را تعریف کنید.

به همه پستی ها و بلندیهایی که در سطح زمین دیده می شوند ناهمواری می گویند.

2 – وظیفه پیکر شناسان زمین چیست؟

مطالعه ناهمواریها ، یعنی چگونگی پیدایش آنها و تحولاتی که از گذشته تاکنون داشته اند و شکلی که در آینده پیدا می کنند برعهده پیکر شناسان زمین است. پیکرشناسان زمین، ناهمواریها را دسته بندی کرده و عوامل پیدایش هر یک را مشخص می کنند و مورد مطالعه قرار می دهند، انان هم چنین به تغییر ناهمواریها توجه می کنند و با شناسایی تحولات ناهمواریها، آینده آنها را پیش بینی می کنند.

3 – مطالعه ناهمواریها چه فایده ای دارد؟

مطالعه ی ناهمواریها به ما کمک می کند تا محیط طبیعی زندگی خود را بهتر بشناسسیم و از آن بهتر و عاقلانه تر بهره ببریم.

درس پنجم :‌ناهمواریها چگونه تغییر می کنند ؟

تغییر شکل ناهمواریها :‌الف – کوهستان ها :
در نواحی کوهستان ها ، عواملی چون یخچال ها، باد ، باران، آب های جاری و تغییرات دما چهره ی کوهستان را تغییر می دهند. مواد حاصل از تخریب کوهستان ها ، به شکل تخته سنگ ها، قطعه سنگ ها، قطعه سنگ ها، پاره سنگ ها، دانه های شن و ماسه به حرکت در می آیند. این مواد به وسیله آب ، باد یا فروریختن از بالا به پایین دامنه ها منتقل می شوند و در نقاط دیگری برجای می مانند.
ب : سواحل : در نواحی ساحلی . ناهمواریها با سرعت بیشتری تغییر شکل می دهند. در بسیاری از این نواحی، میزان بارندگی بیشتر از نواحی دور از دریاست. باران و آب های ناشی از آن شکل ناهمواریهای ساحلی را تغییر می دهد.
هم چنین امواج دریا به ساحل برخورد کرده و ناهمواریهای ساحلی را تخریب می کنند و مواد آن را با خود به دریا می برند. باد نیز در ساحل ، ماسه ها را جا به جا می کند و شکل ناهمواریهای ساحلی را تغییر می دهد.
در نواحی ساحلی ، طوفان های دریایی بسیار شدید رخ می دهد که ممکن است طی چند ساعت ، ناهمواریها را فرسوده کند و چهره جدیدی به ساحل بدهد.
پ – در بیابان ها :
در بیابان ها ، تفاوت دما سبب وزش بادهای نسبتاً شدید می شود. این بادها، شن و ماسه های بیابان را جابه جا می کنند و آن ها را به صخره ها و سنگ ها می کوبند و هم چون سمباده ، سنگ ها و صخره ها را صیقل می دهند. باد ماسه های بیابان را به شکل انواع تپه های ماسه ای در جایی انباشته می کند و پیوسته با وزش خود، شکل تازه ای به آنها می دهد. هم چنین تفاوت دمای شب و روز در نواحی بیابانی زیاد است. در بیابان ها، در طول شب به علت کمبود ابر در آسمان گرمای زمین به سرعت به آسمان منتقل شده و هوا سرد می شود اما در طول روز خورشید به بیابان می تابد و آن را بسیار گرم می کند. این گرمی و سردی هوا در نواحی بیابانی پیوسته ادامه دارد و سبب تخریب سنگ ها بر اثر انبساط و انقباض می شود.

آیا انسان هم می تواند ناهمواریها را تغییر دهد؟

انسان با استفاده از ماشین آلات سنگین راه سازی و ساختمانی و بهره گیری از مواد منفجره، ناهمواریها از بین می برد و ناهمواریهای تازه ای می سازد.
تغییردادن ناهمواریها توسط انسان با هدف بهره برداری از منابع سطحی یا زیرزمینی انجام می شود، استخراج زغال سنگ ، نفت ، نمک و سنگ های معدنی ارزشمند (سنگ آهن، مس و مانند آن ها) سبب تغییر شکل ظاهری زمین می شود. احداث تونل و جاده در نواحی پست و بلند نیز نیازمند تخریب نواحی مرتفع و پرکردن نواحی پست است. انسان برای احداث شهرها هم باید زمین ها را هموار کند واین امر، از راه تغییر شکل ناهمواریها میسر می شود. بطور کلی ، انسان با نیروی اندیشه ی خود و با استفاده از ابزارهای گوناگون، سطح زمین را در دراز مدت و کوتاه مدت تغییر می دهد.
تغییر دادن مسیر رودها، ایجاد نهرهای جدید، احداث سد بر روی رودها، ساختن دیوارهای ساحلی برای مقابله با امواج دریا و حتی ساختن جزایر یا از یغ بردن آن ها از جمله ی دیگراقدامات انسان است که باعث تغییراتی در شکل ظاهری زمین می شود.

سوالات درس 5
1 – تغییر شکل ناهمواریها در کوهستان تحت تأثیر چه عواملی ایجاد می شود؟

در نواحی کوهستانی، عواملی چون یخچال ها، باد، باران، آب های جاری و تغییرات دما چهره ی کوهستان ها را تغییر می دهند.

2 – تغییر شکل ناهمواریها در نواحی ساحلی بیشتر است یا نواحی دور از دریا؟چرا؟

در نواحی ساحلی – زیرا در بسیاری از این نواحی، میزان بارندگی بیشتر از نواحی دور از دریاست. باران آب های ناشی از آن، شکل ناهمواریهای ساحلی را تغییر می دهد . همچنین امواج دریا به ساحل برخورد می کنند و ناهمواریهای ساحلی را تخریب کرده و مواد آن را با خود به دریا می برند. باد نیز در ساحل ماسه ها را جابه جا می کند و شکل ناهمواریهای ساحلی را تغییر می دهد. در نواحی ساحلی طوفان های دریایی بسیار قوی رخ می دهد که ممکن است طی چند ساعت ناهمواریها را فرسوده کند و چهره جدیدی به ساحل بدهد.

3 – هدف انسان از تغییر دادن ناهمواریها چیست؟

بهره برداری از منابع سطحی یا زیر زمینی

درس ششم – چین خوردگیها چند نوع اند؟

رودها مواد تشکیل دهنده سطح زمین را تخریب می کنند و آن ها را با خود حمل کرده و در نهایت به دریاها و اقیانوس ها می برند. این مواد که به آنها رسوب می گویند. در دریا ته نشین می شوند. به این عمل رسوب گذاری گفته می شود. در عمل تخریب ناهمواریهای سطح زمین «حمل مواد حاصل از آن» و در بر جای گذاشتن آنها در مناطق دیگر فرسایش نام دارد. البته فرسایش تنها توسط آب انجام نمی شود و عواملی چون باد، امواج دریا و یخچال ها فرسایش ایجاد می کند و چهره زمین را تغییر می دهند. بر اثر برجای ماندن مواد رسوبی در دریاها ، لایه های رسوبی طی میلیون ها سال بر روی یکدیگر انباشته می شوند. ممکن است حرکات زمین بعدها، آرام آرام لایه های رسوبی را خمیده کند و به طرف بالا حرکت دهد. بعد از گذشت مدت زمانی بسیار زیاد، لایه های رسوبی خمیر شده از دریاها سردر می آورند و به شکل چین خوردگیها در سطح زمین ظاهر می شوند چین خوردگی های هیمالیا ، زاگرس و البرز به همین ترتیب بوجود آمده اند. فشاری که به لایه های رسوبی وارد می شود ممکن است از جهات مختلفی باشد.
به خمیدگی یا چین خوردگی به سمت بالا تاقدیس و به خمیدگی یا چین خوردگی به سمت پائین ناودیس می گویند.
اگر از پهلو به چین خوردگیها نگاه کنیم، آن ها را مانند شکل 8 می بینیم ، چین خوردگی ها همواره به شکل اولیه خود نمی مانند. باران و برف، باد ، یخ و تغییر دما (شکل 8 ص 31) سبب تخریب آنها می شود مواد حاصل از تخریب چین خوردگیها (کوه ها ) به دریاها و اقیانوس ها حمل و در آن جا ته نشین می شوند و این چرخه ، ادامه پیدا می کند اما نه در مدتی کوتاه ، بلکه طی میلیون ها سال ، شناسایی شکل اولیه ی چین خوردگی دشوار است.

سؤالات درس 6 :
1 – رسوب گذاری را تعریف کنید؟

رودها مواد تشکیل دهنده ی سطح زمین را تخریب می کنند و آنها را با خود حمل کرده و در نهایت به دریاها و اقیانوس ها می برند به این مواد که به آنها رسوب می گویند، در ته دریا ته نشین می شوند به این عمل رسوب گذاری گفته می شود.

2 – فرسایش را تعریف کنید.

عمل تخریب ناهمواریهای سطح زمین، حمل مواد حاصل از آن و بر جای گذاشتن آنها در مناطق دیگر فرسایش نام دارد.

3 - «تاقدیس» و «ناودیس» را تعریف کنید؟

به خمیدگی یا چین خوردگی به سمت بالا تاقدیس و به خمیدگی یا چین خوردگی به سمت پایین ناودیس می گویند.

4 – چین خوردگی مایل و چین خوردگی خوابیده را تعریف کنید؟
اگر فشار نیروهای درونی زمین قوی باشد یا اگر طبقات رسوبی نرمی کمتری داشته باشند چین ها در جهتی که به آنها فشار وارد می شود خمیدگی پیدا می کنند اینها را چین های مایل می گویند ومحور این چین ها عمودی نیست بلکه خمیدگی نام دارد.
هنگامی که فشاردرونی زمین بسیاز قوی باشد یا وقتی که چین ها به مانع برخورد کنند بر روی هم قرار می گیرند حتی می شکنند، اینها را چین های خوابیده می نامند.

5 – گسل چیست؟
گاهی به دلیل حرکت عمودی، و فشار داخلی بر رسوبات سخت ، شکستگی ایجاد می شود. در طبیعت به این نوع شکستگی ها که با اختلاف ارتفاع لایه های رسوبی همراه است گسل می گویند.

درس هفتم : کوهستان هاچگونه به وجود آمده اند؟

چین خوردگی : بعضی از کوهستان ها از چین خوردگی لایه های رسوبی انباشته شده در بستر دریاها بوجود می آیند. کوههای زاگرس و البرز در کشور ما به این ترتیب ایجاد شده اند.
آتش فشان: برخی از کوهها به علت بیرون ریختن مواد مذاب درون زمین (ماگما) ایجاد شده اند. این مواد از طریق درزها و شکاف هایی که در پوسته ی زمین وجود دارد، خود را به روی زمین می رسانند. کوه دماوند در رشته کوه البرز به این ترتیب بوجود آمده است.
شکست در زمین : گفتیم که گاهی قطعاتی از پوسته زمین دچار شکستگی های بزرگ و کوچکی می شود که به آن ها گسل می گویند. بالا آمدن بخشی از زمین در امتداد این گسل ها سبب پیدایش کوه می شود. بعضی از کوه های شرق آفریقا اینگونه ایجاد شده اند.
بالا آمدن مواد مذاب : مواد مذاب (ماگما) همواره به سطح زمین نمی رسند بعضی از آنها به زیر لایه های زمین نفوذ می کنند و لایه ها را بالا می آورند. بعدها ممکن است لایه های رسوبی بر اثر فرسایش از بین بروند و مواد سخت بصورت یک کوه ظاهر شوند. شیر کوه در یزد و الوند در همدان این گونه ایجاد شده اند.
البته هیچ یک از کوهستان ها همواره به شکل اولیه باقی نمی مانند و فرسایش به آن ها چهره ی جدیدی می دهد.

آیا پوسته ی زمین حرکت می کند؟

به قسمت خارجی زمین پوسته می گویند. پوسته ی زمین در روی خشکی ها، پوشیده از خاک و سنگ است. این پوسته یکپارچه و کاملاً به هم پیوسته نیست. و از چندین قطعه یا صفحه ساخته شده است.
صفحات پوسته زمین همواره ثابت نیستند و حرکت می کنند. تشت آبی را در نظر بگیرید که چند قطعه چوب به اشکال نامنظم بر سطح آب افتاده باشد. با حرکت آب قطعه چوب ها به حرکت در می آیند. به هم می خورند و یا از هم دور می شوند. صفحات پوسته ی زمین هم مانند قطعه چوب ها بر روی مواد مذاب درون زمین شناورند و با سرعت چند سانتی متر در سال حرکت می کنند. در جایی که صفحات به هم برخورد می کنند رشته کوه هایی بوجود می آیند. کوه های زاگرس بر اثر نزدیک شدن صفحات پوسته زمین ایجاد شده اند. هم چنین در جاهایی که دو صفحه از هم دور می شوند، مواد مذاب از درون زمین بالا می آیند و رشته کوه هایی را در بستر اقیانوس ها ایجاد می کنند.

سؤالات بخش 7 :
1 – کدام کوههای کشور ما بر اثر چین خوردن لایه های رسوبی انباشته شده در بستر دریا بوجود آمده اند؟

زاگرس – البرز

2 – کدام کوه کشورمان به علت بیرون ریختن مواد مذاب ایجاد شده است؟

البرز

3 – علت پیدایش شیرکوه و الوند کدام است ؟

بالا زدگی ، یعنی مواد مذاب همواره به سطح زمین نمی رسند و برخی از آنها به زیر لایه های زمین نفوذ می کنند و لایه ها را بالا می آورند.

4 – پوسته چیست؟

به قسمت خارجی زمین پوسته می گویند.

5 – رشته کوه های زیر چگونه بوجود آمده اند؟

الف ) البرز
ب ) کوه های شرق آفریقا
الف : از چین خوردگی لایه های رسوبی انباشته شده در بستر دریاها
ب : بالا آمدن بخشی از زمین در امتداد گسل ها

6 – رشته کوه های بستر اقیانوس ها چگونه به وجود می آیند؟

در جاهایی که دو صفحه از هم دور می شوند، مواد مذاب از درون زمین بالا می آیند و رشته کوه هایی را در بستر اقیانوس ها ایجاد می کنند.

درس هشتم : آیا آتش فشان ها ناهمواریهای جدید ایجاد می کنند؟

مواد مذاب درون زمین (ماگما) درجست و جوی راهی هستند که خود را به سطح زمین برسانند. گسل ها که شکستگی های پوسته زمین اند. بهترین جا برای خروج این مواد از درون زمین هستند و گدازه ها از طریق خود را به روی زمین می رسانند. بر اثر انباشته شدن و سرد شدن تدریجی این مواد بر روی زمین کوه های آتش فشانی بوجود می آیند. موادی که از آتش فشان در سطح زمین جاری می شوند و به گدازه یا روانه موسومند. گدازه ها در سطح زمین جاری شده و بر سر راه خود همه چیز را می سوزانند. از دهانه آتش فشان های فعال، بمب های آتش فشانی، خاکستر و ابرهای غلیظ گوگردی همراه با بخار آب خارج می شود. این مواد با سرو صدای زیادی به بیرون پرتاب می گردند.
بعضی از آتش فشان ها، اکنون فعالیتی ندارند. فقط بعضی پدیده ها که در اطراف آن ها اتفاق می افتد، نشان دهنده ی فعالیت های درون زمین است ، مثل چشمه های آب گرم (که در پیرامون دما زیاد است) یا بخارهای گوگردی اندکی که از دهانه و منافذ کناره های آن خارج می شود. (مثل تفتان) به این گونه آتش فشان ها غیرفعال می گویند. ممکن است از بستر دریا یا اقیانوس بر اثر فوران گدازه ها از درون زمین و بیرون ریختن آن ها بر سطح آب دریاها یا اقیانوس ها درمدت کوتاهی یک جزیره بوجود می آید. جزیره سورتزی در اقیانوس اطلس در جنوب جزیره ایسلند در مدتی کوتاه بر اثر فوران آتش نشان بوجود آمد. ممکن است بعدها بر اثر انفجار یک دهانه ی آتش فشان که به شکل جزیره است، در مدت کوتاهی جزیره نابود شود.

فعالیت 1 -8
1 – مخروط های کوچکی که در کناره های آتش فشان ها فعالیت می کنند؟ چه نام دارند؟

مخروط جانبی ، مخروط سنگ ، خاکستر و روانه ها

2 – در یک آتش فشان مواد مذاب به چند صورت در بین لایه ها قرار می گیرند. آن ها را نام ببرید.

لایه های متقاطع – لایه های موازی

3 – اگر توده ای از مواد مذاب در زیر لایه های زمین انباشته شود، و پس از سرد شدن به شکل توده ای وسیع درآید که راهی به خارج ندارد، چه نامیده می شود؟

باتولیت

4 – روانه چیست؟

موادی که از آتشفشان در سطح زمین جاری می شوند به گدازه یا روانه موسومند

5 – چه پدیده هایی در کنار آتشفشان غیرفعال رخ می دهند؟

چشمه های آب گرم، بخارهای گوگردی و منافذ کناره ی آن خارج می شود.

6 – طرز تشکیل یک جزیره آتشفشانی را با ذکر یک مثال شرح دهید؟

ممکن است در بستر دریا یا اقیانوس بر اثر فوران گدازه ها از درون زمین و بیرون ریختن آنها بر سطح آب دریاها، یا اقیانوس ها در مدت کوتاهی یک جزیره بوجود آید. جزیره سورتزی در اقیانوس اطلس در مدت کوتاهی یک جزیره بوجود آید. جزیره سورتزی در اقیانوس اطلس در مدتی کوتاه بر اثر فوران آتشفشان بوجود آمد.

درس نهم : چرا زمین می لرزد؟

بر اثر آزاد شدن انرژیهای درون زمین، زمین لرزه ایجاد می شود. آزاد شدن انرژی معمولاً در امتداد نقاط یا خطوط ضعیف موجود در پوسته ی زمین انجام می گیرد. (مثل گسل ها و شکست ها) بیشترین زلزله ها در مناطقی اتفاق می افتد که در کناره های صفحات پوسته زمین قرار گرفته اند.
بیشتر آتش فشان ها در امتداد کناره های صفحات پوسته زمین قرار دارند. زمین لرزه در مدتی کوتاه سطح زمین را بالا و پائین می برد و آن را می شکند یا شکاف هایی در آن ایجاد می کند . موقع زمین لرزه در نواحی پر جمعیت جهان و کشور ما. ایران، سبب خرابی شهرها و روستاها می شود و جان و مال انسان ها را به خطر می اندازد.
در کشور ماو بسیاری از دیگر نقاط جهان هر سال زلزله هایی اتفاق می افتد. بعضی از این زلزله ها شدید و برخی ضعیف ترند. البته ما فقط زلزله های قوی تر را احساس می کنیم زلزله های ضعیف تر از زلزله های ضعیف تر از زلزله نگارها ثبت می کنند و محل وقوع آن را مشخص می نمایند.
زلزله ها در سطح زمین تغییراتی ایجاد می کنند. از جمله : 1 – باعث شکاف خوردن زمین می شوند.
2 – مواد ی روی دامنه ی کوه ها را به حرکت در می آورند و در پای کوه انباشته می کنند.
3 – در نواحی شهری و روستایی، پل ها را تخریب می کنند و خانه ها را در هم می کوبند.
برای جلوگیری از خرابی زلزله ها در شهرها و روستاها باید ساختمان ها را طوری بسازند که در برابر زلزله مقاوم باشند.

سؤالات بخش 9 :

بر اثر آزاد شدن انرژیهای درون زمین، زمین لرزه ایجاد می شود آزاد شدن انرژی معمولاً در امتداد نقاط و یا خطوط ضعیف موجود در پوسته ی زمین انجام می گیرد و مثل گسل ها (شکست ها) بیشترین زلزله ها در مناطقی اتفاق می افتد که در کناره های صفحات پوسته زمین قرار گرفته اند. بیشترآتش فشان ها در امتداد کناره های صفحات پوسته زمین قرار دارند.

2 – در کدام مناطق ایران، زلزله بیشتر به وقوع می پیوندد؟

جنوب در کناره های خلیج فارس ، شمال ، شمال شرقی ، جنوب غربی و شمال غربی و بطور کلی در همه جای ایران احتمال وقوع زلزله زیاد است زیرا در کمربند زلزله واقع شده است.

3 – زمین لرزه ها در سطح زمین چه تغییراتی ایجاد می کنند؟

1 – باعث شکاف خوردن زمین می شوند
2 – مواد روی دامنه کوه ها را به حرکت در می آورند و در پای کوه انباشته می کنند
3 – در نواحی شهری و روستایی پل ها را تخریب می کنند و خانه ها را در هم می کوبند.

درس دهم : آب ها در روی زمین چه می کنند؟

به دنبال بارش باران یا ذوب شدن برف ها و یخ ها ، آب ها در سطح زمین به حرکت در می آیند. آیا تا کنون فکر کرده اید که ای ن آبها به کجا می روند و جه تغییری در سطح زمین ایجاد می کنند.

حرکت آب ها در ناهمواریها:

اگر توده ای خاک و ماسه در اختیار دارید، می توانید با آن آزمایشی را انجام دهید که به شما نشان دهد آب ها در روی زمین چه می کنند. ابتدا توده ی خاک و ماسه را به شکل تپه ها و کوه هایی در آورید که در کنار آن ها دره ها و پستی ها و بلندی هایی وجود داشته باشد (ناهمواری ها) با آب پاش، آرام آرام روی همه قسمتهای مختلف خاک و ماسه آب بریزید. ملاحظه می کنید که آب به شکل رود بر سطح ناهمواریهایی که شما در توده های ماسه ایجاد کرده اید. جاری می شود. در طبیعت نیز تقریباً چنین کاری انجام می شود.
به آب هایی که به این شکل بر روی سطح زمین جریان می یابند. آب های جاری گویند. آزمایش را ادامه دهید و دقت کنید می بینید که مقداری از آب هم به درون توده خاک وماسه نفوذ می کند . در طبیعت به این آب ها آب های فرو رو گویند . این آب ها در زیر ناهمواریها، سفره های آب زیر زمینی ،‌(آبخوان) را تشکیل می دهد. سرعت حرکت آب بر روی ناهمواریهای پرشیب بسیار سریع تر بوده و در دامنه های کم شیب به آرامی حرکت می کنند. از به هم پیوستن جویبارها و رودها تشکیل می شوند. ممکن است آب های جاری در داخل چاله هایی در درون زمین جمع شوند و دریاچه ایجاد می کنند. دریاچه مازندران وسیع ترین دریاچه ی روی زمین است. دریاچه ها ذخایر خوبی برای تأمین آب نواحی مجاور خود هستند و از آن ها برای ورزش های آبی، قایق رانی و ماهی گیری استفاده می کنند.

آب های زیر زمینی :

میزان نفوذپذیری آب در زمین به جنس زمین و شیب آن بستگی دارد. آب ها به درون خاک ماسه ای نسبت به خاک های رسی بهتر نفوذ می کنند. به علت جاذبه زمین آب ها به آرامی در دل خاک نفوذ می کنند تا به یک سطح نفوذ ناپذیر برسند. در این حالت یک سفره ی آب زیرزمینی در زیر ناهمواری ها تشکیل می شود. در زمین های کم شیب آب بیشتر نفوذ می کند یا پرشیب ؟

سؤالات بخش دهم :
1 – آب های جاری را تعریف کنید؟

به آب هایی که بر روی سطح زمین جاری می شوند آب های جاری می گویند.

2 – آب های فرو رو چیست؟

مقداری از آب های درون زمین به درون نفوذ کرده و زیر ناهماریها، سفره آب های زیرزمینی (آبخوان) را تشکیل می دهد که به آنها آب های فرو رو می گویند.

3 – دریاچه چگونه ایجاد می شود؟

از به هم پیوستن جویبارها رودها تشکیل می شوند. ممکن است آب های جاری در داخل چاله هایی در روی زمین جمع شوند و دریاچه ایجاد می کنند.

4 – وسیع ترین دریاچه روی زمین چه نام دارد؟

دریاچه مازندران

5 – از دریاچه چه استفاده هایی می شود؟

دریاچه ها ذخایر خوبی برای تأمین آب نواحی مجاور خود هستند و از آنها برای ورزشهای آبی، قایق رانی و ماهیگیری استفاده می کنند.

6 – میزان نفوذ ناپذیری آب به چه عواملی بستگی دارد؟

میزان نفوذ پذیری آب در زمین به جنس زمین و شیب آن بستگی دارد

7 – سفره های آب زیرزمینی چگونه تشکیل می شود؟

به علت جاذبه زمین‌، آب ها به آرامی در دل خاک نفوذ می کند تا به یک سطح نفوذ ناپذیر برسند در این حالت یک سفره آب زیرزمینی در زیر ناهمواریها تشکیل می شود.

8 – در زمین های کم شیب آب بیشتر نفوذ می کند یا پر شیب ؟

سرعت حرکت آب بر روی ناهمواری های پرشیب بسیار سریعتر بوده بنابراین در زمین های پر شیب آب کمتر نفوذ می کند.

درس یازدهم : از رودها چه می دانید؟

از به هم پیوستن جویبارها بوجود می آید. وسعت طول یک رود ممکن است بسیار زیاد یا کم باشد. رودها و جویبارها ممکن است بصورت فصلی یا دائمی باشند رودهای فصلی از ریزش باران ذوب تدریجی برف دربهار به وجود می آیند. اگر باران نبارد یا ذخیره ی برف در کوهستان ها تمام شود ، رودهای فصلی خشک شده و جریان آب ها در آنها قطع می شود.
رودهای دائمی از آب های زیرزمینی (چشمه ها) یا ذوب شدن برف ها حاصل می شوند. اگر برف ها روی یک کوه به تدریج ذوب شود و آب حاصل از آن در تمام سال جریان داشته باشد. رودهای دائمی بوجود می آیند. رودها دارای شاخه های متعدند که به شاخه اصلی متصل می شوند. رودها در بستری حرکت می کنند که به آن رودخانه می گویند. رودها ممکن است در نهایت به دریاچه و دریا و باتلاق و ریگزار ختم شوند. به محل ورود رود به این مکان ها دهانه رود یا مصب می گویند.
رودها هنگام حرکت بر سطح خشکی ها، ممکن است آبشارهایی را ایجاد کنند. در آبشارها، آب رود از ارتفاع بالا به پائین می ریزد، با نصب توربین می توان از قدرت این آب برای تولید برق استفاده کرد. گاهی برای استفاده از رودهای فصلی و دائمی،‌بر روی مسیر آن ها سد می بندند. به این ترتیب در مواقع پرآبی ، آب را پشت دیواره ی سد ذخیره می کنند و در فصول کم آب، از آب ذخیره شده ، در کشاورزی و صنعت و نیز برای آشامیدن استفاده می کنند.
سرزمینی را که یک رود با شاخه ها یا شعبه هایش در آن جاری است. حوضه ی رود می گویند. مرز میان حوضه ی یک رود با حوضه ی رود دیگر را خط تقسیم آب می نامند. هنگامی که رودها به دریا می رسند از سرعت حرکت آب رود کم می شود. در این موقع آبرفت هایی که رود با خود از نواحی دور ونزدیک آورده است ته نشین می شوند و پدیده های مختلفی را درست می کنند.

آب دهی ( دبی رود)

به مقدار آبی که در مدت یک ثانیه از جایی معین در مسیر رود عبور می کند آب دهی( دبی رود) می گویند. برای تعیین حجم کل آب در یک رود آب دهی آن را اندازه گیری می کنند. آب دهی جویبارهای کوچک ، تنها چند لیتر در ثانیه است. اما آب دهی رودهای بزرگ ممکن است به چند متر مکعب در ثانیه یا بیشتر هم برسد. آب دهی رودها در طول سال تغییر می کند. به ندرت می توان رودی را یافت که آب دهی آن در طول سال تغییری نداشته باشد. هنگامی که آب رود خیلی پائین باشد می گویند رود کم آب است و هنگامی که آب رود به حداکثر می رسد می گویند پر آب است.

سؤالات درس 11

1 – رود چگونه بوجود می آیند؟

از به هم پیوستن جویبارها، رودها بوجود می آید.

2 – رودهای فصلی چگونه ایجاد می شود؟

رودهای فصلی از ریزش باران و ذوب تدریجی برف در نواحی کوهستانی بوجود می آیند اگر باران نبارد یا ذخیره ی برف در کوهستان ها تمام شود. رودهای فصلی خشک و جریان آب در آنها قطع می شود.

3 - «مصب رود» چیست؟

رودها ممکن است در نهایت به دریاچه ها، یا باتلاق یا دریا و یا ریگزار ختم شوند به محل ورود رود به این مکانه ها، دهانه رود یا مصب می گویند.

4 – رود کم آب و «رود پرآب» را تعریف کنید.

هنگامی که آب رود خیلی پائین باشد ( مواقعی که آب دهی آن کم است) می گویند رود کم آب است و هنگامی که آب رود به حداکثر می رسد می گویند پرآب است.

5 – مفاهیم زیررا تعریف کنید.

مصب یا دهانه رود : به محل ورود رود به دریاچه و دریا با باتلاق در ریگزار ، دهانه رود یا مصب گویند.
خط تقسیم آب : مرز میان حوضه ی یک رود با حوضه ی دیگر را خط تقسیم آب می نامند.

درس دوازهم :‌چگونه آب ها چهره ی زمین را تغییر می دهند؟
سیلاب ها :

اگر حجم آب رود آن قدر زیاد شود که از مجرای خود خارج شود و زمین های اطراف را هم در برگیرد در این حالت می گویند رود طغیان کرده و سیل جاری شده است. سیلاب وقتی جاری می شود که بارش آن قدر زیاد باشد که رود نتواند آب های حاصل از آن را در بستر خود حمل کند. ممکن است برف های حوضه ی یک رود هم بر اثر گرم شدن ناگهانی هوا، فوراً ذوب شوند و آب زیادی وارد رود شود و سیلاب را بوجود آورد. سیلاب، خاک های حاصلخیز زمین های زراعی را می شوید و با خود می برد که این نوعی فرسایش خاک است. فرسایش خاک وقتی شدیدتر می شود که در روی زمین گیاهان کم تری وجود داشته باشند. در این صورت آبها سریع تر حرکت می کنند و فرسایش خاک زیادتر می شود.
خاک ماده ای ارزشمند است. زیرا انسان با استفاده از آن به کشت محصولات غذایی و صنعتی می پردازد. بنابراین زندگی انسان به خاک وابسته است.
در جریان یک سیلاب خاک ها از جایی برداشته و در جای دیگر انباشته می شوند. مخروط افکنه به علت آن که محل انباشته شدن موادی است که از کوهستان می آیند. دارای خاک مناسبی برای زراعت است. برای جلوگیری از خطر سیلاب ها کارهی زیر را می توان انجام داد:
1 – احداث شهرها و روستاها در اطراف مخروط های افکنه و دشت ها (نواحی که سیل گیر نباشد)
2- احداث کانال و سدها و آب بندها و جمع آوری آب سیلاب ها برای مصارف ضروری کشاوری و صنعتی
3 – کاشتن بوته ها و درخت کاری در محل آبگیر سیلاب
4 – شخم زدن زمین های کشاورزی، در جهت عمود بر شیب جریان آب

تخریب ناهمواریها :

برخلاف سیلاب ها که خاک سطحی را از بین می برند، رودها بستر خود را می شویند و سنگ ها ، ریگ ها ، شن ها و ماسه ها را با خود حمل می کنند. در نواحی کوهستانی که شیب دامنه ها تند است و رودها با سرعت جریان دارند، رود ، دره هایی تنگ به شکل v می سازد. این رودها را دره های جوان می گویند اما با گذشت زمان فرسایش سبب کم شدن دامنه ی این رودها می شود.
درجاهایی که شیب کناره های رود کمتر می شود ورود با سرعت کندی جریان دارد، دره هایی با شیب ملایم ایجاد می شود. که به شکل V اند. این دره ها را دره پیر می نامند. با کم شدن شیب زمین رفته رفته توانایی رود برای حمل آبرفت ها کم می شود و اندک اندک آبرفت ها در بستر یا کناره های رود بر جای می مانند. به تدریج پس از گذشت زمان های بسیار رود در نواحی کم شیب سطح همواری را با آبرفت های خود ایجاد می کند که به آن جلگه آبرفتی می گویند.

دلتا چیست؟

در نواحی کم شیب که رود قدرت حمل آبرفت ها را ندارد آنها را روی هم انباشته می کند. در محل ورود رودها به دریا، آبرفت ها به شکل مثلث انباشته می شوند که به آن دلتا می گویند.

سؤالات درس 12، فعالیت 1 – 12
1 – سیلاب چگونه سبب فرسایش خاک می شود.

سیلاب خاک های حاصل خیز زمین های زراعی را می شوید و با خود می برد که نوعی فرسایش خاک است. فرسایش خاک وقتی شدیدتر می شود که در روی زمین گیاهان کم تری وجود داشته باشند. در این صورت آب ها سریع تر حرکت می کنند و فرسایش خاک زیادتر است.

2 – برای جلوگیری از خطر سیلاب چه کارهایی را می توان انجام داد؟

احداث شهرها و روستاها در نواحی که سیل گیر نباشد، جمع آوری آب سیلابها احداث کانال ها و سدها و آب بندها – کاشتن بوته و درخت کاری در محل آب گیر سیلاب شخم زدن زمین های کشاورزی درجهت عمود بر شیب آب.

3 – دره های جوان را با دره های پیر مقایسه کنید.
دره های جوان دره هایی تنگ به شکل V هستند اما دره هایی با شیب ملایم که به شکل V هستند دره های پیر می نامند.

4 – دلتا را تعریف کنید؟
در محل ورود رودها به دریا،‌آبرفت به شکل مثلث انباشته می شوند که به آن دلتا می گویند.

درس سیزدهم :

ویژگی اقیانوسها ودریا ها

پراکندگی آبها آبها در روی زمین چگونه است؟
29 درصد سطح زمین را خشکی ها و بقیه را آب های اقیانوس ها و دریاها پوشانیده اند. اقیانوس آرام بزرگترین پهنه ی آب اقیانوس است که مساحت آن به تنهایی بیش از مساحت تمام قاره های جهان است.

آیا آب اقیانوس ها و دریاها شیرین است؟

وقتی رودها از خشکی ها به سوی اقیانوس ها و دریاها حرکت می کنند، در مسیر خود نمک های موجود در خاک های بسترشان را در خود حمل می کنند. گاه در بعضی اقیانوس ها، کوه های آتش فشانی فوران می کنند و به این ترتیب موادی از درون زمین وارد آب اقیانوس ها می شود، به همین دلیل در آب اقیانوسها ، نمک ها و گازهای محلولی وجود دارد که مهم ترین آنها نمک طعام و گاز اکسیژن است. این دو ماده در زندگی جانوران و گیاهان اهمیت بسیاری دارد. در بعضی از کشورهای مجاور دریا که برای مردم برای مصارف مختلف، به مقدار کافی آب شیرین در اختیار ندارند. آب شور دریا را با روش های مختلف سنتی یا با استفاده از فناوریهای جدید، شیرین و قابل مصرف می کنند. انسان قرنهاست که از نمک های موجود در آب اقیانوسها و دریاها و نیز از منابع زیر بستر دریا ، به ویژه نفت و گاز استفاده می کند.

حرکات آب دریاها و اقیانوسها:

الف – جزر و مد : بالا آمدن آب اقیانوس و دریا را مد و پائین آمدن آن را جزر می گویند. نیوتن در قرن هیجدهم این نکته را کشف کرد که جزر و مد در اثر نیروی جاذبه ی ماه اتفاق می افتد. هنگام مد، آب به طرف ساحل به پیش می رود و هنگام جزر، به طرف دریا عقب نشینی می کند.
شاید این سؤال برای شما پیش بیاید که چرا خورشید تأثیر چندانی بر جزر و مد ندارد؟ در پاسخ باید گفت که خورشید کره بسیار بزرگی است و تأثیر زیادی از نظر نور و گرما بر سطح زمین دارد، اما به دلیل آن که بیشتر از ماه، از زمین فاصله دارد بر جزر و مد تأثیر بسیار کمی می گذارد. وقتی ماه بالای اقیانوس یا دریایی قرار می گیرد. حالت مد اتفاق می افتد و آب در ساحل به جلو می آید. هنگام غروب ماه در افق جزر رخ می دهد. بطور متوالی در هر شبانه روز و هر بار چرخش زمین به دور خود، دو مرتبه مد دو مرتبه جزر اتفاق می افتد.
شدت جزر و مد در تمامی روزهای ماه یکسان نیست. در اوایل ماه قمری که ماه، خورشید در یک امتداد قرار می گیرند، نیروی کشش آنها در سطح اقیانوس ها و دریاها مدهای قویتری ایجاد می کند.
ب – جریان های دریایی :

شاید برای شما جالب باشد که در اقیانوس ها هم مانند خشکی ها ، رودهایی جریان دارند که به آن ها جریان های دریایی (اقیانوسی) می گویند. این جریان ها که مستمر و دائمی نیز هستند، پیوسته از نواحی گرم استوایی به سمت قطب در حرکتند. در مقابل این جریان آب گرم، جریان های آب سرد نیز از نواحی قطبی به سوی آب های گرم استوایی حرکت می کنند.

جریان های دریایی چگونه بوجود می آیند؟

بیشتر جریان های دریایی بر اثر وزش و حرکت باد بوجود می آیند، مثلاً در منطقه استوایی، وزش بادهای منظم موجب شکل گیری جریان های دریایی و حرکت آن ها به طرف قطب شما ل و قطب جنوب می شود.
پ – امواج : آب دریاها و اقیانوس ها بی حرکت و ساکن نیست بلکه همیشه در تلاطم و جابجایی است. یکی از انواع مهم حرکت دریاها و اقیانوس ها موج است که در سواحل بیشتر از سایر نواحی به چشم می خورد. آب دریاها و اقیانوس ها، بر اثر اختلاف فشار هوا و وزش باد به شکل موج به جنبش درمی آید.
در کنار سواحل، باد پیوسته آب را به جلو می راند و قله ی موج به سمت ساحل منحرف می شود ولی در وسط دریا، هر نقطه از آب فقط درجای خود بالا و پائین می رود. البته هنگامی که وزش باد شدت می گیرد حجم عظیمی از آب به شکل امواج سهمگین به اطراف هجوم می آورند که این امر برای کشتی های کوچک، بسیار خطرناک است . ضربات امواج در تخریب و فرسایش سواحل نقش بسیاری دارند.

شکل ناهمواریهای کف اقیانوس ها چگونه است؟

نتایج تحقیقات اقیانوس شناسان نشان می دهد که در بستر کف اقیانوس ها اشکال گوناگونی از ناهمواریها وجود دارد.

ایوان خشکی (دشتاب ) :

کم عمق ترین بخش اقیانوس است و با شیبی ملایم از نزدیکی ساحل اقیانوس تا عمق 200 متری ادامه می یابد. پهنای قدرت قاره در جاهای مختلف‌، متفاوت است، برای مثال، در سواحلی که شیب بستر اقیانوس ملایم است. فلات قاره وسعت بیشتر دارد. این بخش از نظر ماهی گیری و وجود منابع سرشار نفت و گاز و نیز جزایر اهمی زیادی دارد.

قسمت شیبداری که بعد از فلات قاره قرار گرفته است و تاعمق حدود 2000 تا 5000 ادامه می یابد، شیب قاره نام دارد در بخش بسیار عمیق بستر اقیانوس که کف اقیانوس نامیده می شود، ناهمواری های گوناگونی وجود دارد،‌در این بخش ، کوههای فراوانی دیده می شود که بعضی از آن ها آتش فشانی اند. این کوه ها در بعضی جاها سر از آب درآورده و جزایری را تشکیل داده اند : ‌مانند جزایر فیلیپین.
رشته کوههای میان اقیانوسی از رشته کوههایی که در خشکی ها هستند بسیار وسیع ترند. برای مثال، رشته کوه میانی اقیانوس اطلس در سراسر قسمت میانی این اقیانوس کشیده شده است.
در کف اقیانوس ها دره ها و شکاف های طولانی و باریکی به نام گودال وجوددارد که ژرفای آن ها بسیار زیاد است.

سؤالات درس 13

1 – چند درصد سطح زمین را خشکی ها و چند درصد آن را اقیانوس ها و دریاها پوشانیده اند؟

29 درصد سطح زمین را خشکی ها و بقیه (یعنی 71 درصد) آنها را دریاها و اقیانوس ها پوشانیده اند.

2 – آیا میزان نمک موجود در آب همه ی اقیانوس ها و دریاها یکسان است ؟ چرا؟

خیر، برخی دریاها بدلیل تبخیر زیاد شورتر از دریاهای دیگرند. برای مثال آب دریای مدیترانه به علت تبخیر زیاد نیز بیشتر ار آب اقیانوس اطلس است. در دریاهای دیگر منطقه گرم زمین بر اثر تبخیر فراوان میزان شوری آب از دریای مدیترانه بیشتر است ماننددریای سرخ . در منطقه قطبی و در دریاهایی که رودهای بسیار بدانها می ریزند شوری آب کم است . بطور کلی میزان شوری آب به سه عامل عمده بستگی دارد. آب و هوای منطقه ترکیب آب رودخانه هایی ه به دریاچه می ریزند و عمر آب.

3 – مردمی که در اطراف دریاها و دریاچه ها زندگی می کنند، چگونه می توانند ازنمک موجود در آب استفاده کنند؟

با تبخیر آب می توانند نمک را از دریا استخراج کرده و به مصارف مختلفی برسانند.

4 – چرا خورشید بر جزر و مد تأثیر چندانی ندارد؟

اگر چه خورشید کره ی بسیار بزرگی است و تأثیر بسیار زیادی از نظر نور و گرما بر روی زمین دارد، اما دلیل آن که بیشتر از ماه از زمین فاصله دارد بر جزر و مد تأثیر نمی گذارد.

5 – چرا خورشید کمتر از ماه بر آب های کره زمین تأثیر می گذارد؟

زیرا فاصله خورشید از زمین بیشتر از فاصله ی ماه از زمین است.

6 – به نظر شما آیا از نیروی جزر و مد اقیانوس ها و دریاها می توان استفاده کرد؟

از آبی که دارای جزر و مد است برای تولید برق استفاده می شود. در فرانسه ایستگاه نیرویی که در Race (نام رودخانه ای در فرانسه) بنا شده 240 مگا هرتز برق تولید می کند. اما نیروی حاصل از جزر و مدها تنها در مناطقی که دارای مد می باشد مورد استفاده قرار می گیرد.

7 – ازکنار سواحل هند چه جریاناتی عبور می کند؟

جریان جنوب استوا

8 – از روی نقشه ص 53 یک جریان آب سرد پیدا کنید و نام آن را بگویید.

جریان برادور – جریان گرینلند – جریان اویاشیو

9 – جریان های دریایی چگونه بوجود می آیند؟

بیشتر جریان های دریایی بر اثر وزش و حرکت باد بوجود می آیند فقط مثلاً در منطقه استوایی، وزش بادهای منظم موجب شکل گیری جریان های دریایی وحرکت آن ها بطرف قطب شمال و قطب جنوب می شود.

10 – شیب قاره را تعریف کنید؟

قسمت شیبداری که بعد از فلات قاره قرار گرفته و تا عمق حدود 2000 تا 5000 متر ادامه می یابد شیب قاره نام دارد.

11 – جزایر فیلیپین از کدام نوع ناهمواریها هستند؟

کوههای آتشفشانی هستند که در کف اقیانوس ها قرار داشته و در برخی جاها سر از آب درآورده و جزایری را تشکیل داده اند.

12 – چرا ایوان خشکی از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارد؟

این بخش از نظر ماهی گیری و وجود منابع سرشار نفت و گاز و نیز جزایر اهمیت زیادی دارد.

درس چهاردهم : هوا در زندگی ما چه نقشی دارد؟

هوا در زندگی ما نقش بسیار مهمی دارد. همه ی ما برای انجام دادن بیشتر کارهای خود باید از وضع هوا آگاه باشیم. اگر دقت کنید متوجه می شوید که هوا همیشه به یک صورت نیست و پیوسته در حال تغییرات است. وضع هوا ممکن است روز به روز و حتی ساعت به ساعت هم تغییر کند.

وضع هوا در محل زندگی شما بر اساس وضعیت دما، بارش و چگونگی وزیدن باد تعیین می شود. بنابراین به حالت گذار و محلی جو در یک جای معین هوا گفته می شود. اگر هوای محل زندگی خود را در چند سال پیاپی بررسی کنیم به شرایط مشخص از وضعیت جو (اتمسفر) در طول چند سال می رسیم که به آن آب و هوا گفته می شود. معمولاً آب و هوا در یک سرزمین گسترده حاکمیت دارد. مثلاً شهرهای شمالی ایران در کناره ی دریای مازندران، آب و هوایی مرطوب و معتدل دارند یا نواحی مرکزی ایران از آب و هوایی گرم و خشک برخوردارند.
در جدول ص 57 میانگین دما و بارش در چند شهر ایران داده شده است. همان گونه که می بینید از نظر دما و بارش بین این شهرها تفاوت زیادی وجود دارد. سایر بخش های جهان نیز از نظر دما، بارش ،‌وزش باد میزان رطوبت یکسان نیستند. به این علت است که در جهان آب و هوای گوناگونی وجود دارد.

آب و هوا شناسان درباره اختلاف آب و هوا در نقاط مختلف جهان، پژوهش هایی انجام داده اند، ما با مراجعه به این منابع پژوهشی، دلیل بعضی از این تفاوت ها را در می یابیم.

عوامل مؤثر در آب و هوای مناطق مختلف جهان کدامند؟

1 – عرض جغرافیایی ( فاصله از استوا) : مدارهای نزدیک به استوا از مدارهای مجاور قطب گرم ترند. زیرا در مناطق استوایی آفتاب به طور عمود می تابد و زمین را به سرعت گرم می کند.

2 – فاصله از دریا : مناطق دور از دریا معمولاً خشک تر از شهرها و مناطق ساحلی اند. بنابراین مناطق ساحلی بارش و رطوبت بیشتری دارند و اختلاف دمای تابستان و زمستان آن کم تر است.

3 – باد : باد در واقع همان جابه جا شدن هوا از یک نقطه به نقطه دیگر است که با وزیدن خود، ویژگی های هوای یک منطقه یا محل را تغییر می دهد. برای مثال اگر باد از روی جاهای گرم عبور کند و سپس به یک منطقه سرد برسد، هوای گرمی را به همراه می آورد و اگر باد از جاهای سرد عبور کند و به یک منطقه ی گرم وارد شود، سرما را به همراه خواهد آورد.

4 – ارتفاع : اگر شما به کوه رفته باشید، حتماً متوجه شده اید که هوا در بالای کوه سردتر از پائین کوه است. بهتراست بدانید که دمای هوا با هر 1000 متر ارتفاع،‌حدود 6 درجه سانتی گراد کاهش می یابد.

آیا فعالیت های انسان در تغییر آب و هوا موثر است؟

آب و هوا به شکل های مختلف بر زندگی انسان تأثیر می گذارد،‌اما آیا انسان هم می تواند بر آب و هوا اثر بگذارد؟ بله ، شواهد موجود نشان می دهد که انسان ها آب و هوای کره زمین را تغییر می دهند. برای مثال دمای هوا دربعضی از شهرهای بزرگ افزایش یافته است. یکی از مهم ترین علل افزایش دما، زیاد شدن تعداد خودروها و کارخانه هایی است که از بنزین، نفت، گاز و زغال سنگ استفاده می کنند. این تغییرات می تواند به تدریج بر آب و هوای سراسر کره زمین تأثیر بگذارد.

سؤالات درس 14

1 – هوا را تعریف کنید؟

درحالت گذار و محلی جو در یک جای معین هوا گفته می شود.

2 – آب و هوا را تعریف کنید؟

اگر هوای محل زندگی خود را در چند سال پیاپی بررسی کنیم به شرایط مشخص از وضعیت جو می رسیم که به آن آب و هوا گفته می شود.

3 – هوا آب و هوا چه تفاوت هایی با هم دارند؟

هوا حالت گذار محلی جو و آب و هوا حالت پایدارتر و شرائط مشخص از وضعیت جو در طول چند سال است.

4 – عوامل مؤثر در آب و هوای مناطق جهان کدامند؟

1 – عرض جغرافیایی

2- فاصله زیاد از دریا

3 – باد

4- ارتفاع

5 – جریان های دریایی

5 – نقش فاصله از دریا را در آب و هوا توضیح دهید؟

مناطق دور از دریا معمولاً خشک تر از شهرها و مناطق ساحلی اند. بنابراین مناطق ساحلی بارش و رطوبت بیشتری دارند و اختلاف دمای تابستان و زمستان آنها کم تر است.

6- نقش «ارتفاع» را در آب و هوا توضیح دهید:

هوا در بالای کوه سردتر از پائین کوه است. دمای هوا با هر 1000 متر ارتفاع حدود 6 درجه ی سانتی گراد کاهش می یابد.

7 – نقش انسان را «تغییر آب و هوا» توضیح دهید.

زیاد شدن تعداد خودروها و کارخانه هایی که از بنزین، نفت، گاز و زغال سنگ استفاده می کنند باعث افزایش دما و تغییرآب و هوای سراسر کره ی زمین می شود. هم چنین نابودی جنگل ها و از بین بردن گیاهان و پوشش های گیاهی باعث گرم شدن زمین خواهد شد.

درس پانزدهم : انواع آب و هواها کدامند؟

آب و هواهای گوناگون چگونه زیست بوم های مختلف می سازد؟

ما در روی کره زمین شاهد پوشش های گیاهی گوناگونی هستیم. همان طور که می دانید ، نوع پوشش گیاهی همراه با تغییرات نوع آب و هوا عوض می شود چون یک نوع آب و هوا در یک منطقه وسیع مشاهده می شود، پوشش گیاهی حاصل از آن نوع آب و هوا هم نوعی خاص خواهد بود. مثل جنگل های تایگا در شمال سیبری، و یا جنگل های انبوه گرمسیری در استوا.

به مجموع پوشش های گیاهی و جانوری خاصی که در یک منطقه ی وسیع و عمده دیده می شوند زیست بوم می گویند که با گیاهان و حیوانات زیست بوم دیگر متفاوت است. در هرزیست بوم بین آب و هوا ، پوشش گیاهی و زندگی جانوری ، یک نوع هماهنگی و رابطه ی خاصی دیده می شود. امروزه با افزایش جمعیت و استفاده ی نامناسب از گیاهان و شکار بی رویه ی جانوران زیست بوم ها مورد تجاوز انسان قرار گرفته است.

سؤالات درس 15

1 - به نقشه بالای صفحه 61 نگاه کنید، شما در این نقشه مهم ترین مناطق آب و هوایی جهان را می بینید. نتایج آب و هوایی هر یک از ایستگاه های شش گانه مورد نظر از یک منطقه آب و هوایی انتخاب شده اند. موقعیت جغرافیایی این ایستگاه ها را روی نقشه پیدا کنید و با توجه به آنچه در نمودارها می بینید. میزان دما و بارش و تغییرات آنها را در طول سال بررسی کنید و به پرسش های زیر پاسخ دهید:

1 – در کدام شهر اختلاف های سالانه بیشتر است ؟

ورخویانسک ، روسیه

2 – در کدام شهر اختلاف دمای سالانه کمتری وجود دارد؟

مانائوس ، برزیل

3 – میزان بارش سالانه کدام شهر زیاد و کدام شهر کم است؟

بارش مانائوس برزیل زیاد و خارطوم کم است.

5 – زیست بوم را تعریف کنید.

به مجموع پوشش گیاهی و جانوری خاصی که در یک منطقه وسیع وعمده دیده می شوند زیست بوم می گویند.

6 – با توجه به نقشه ص 64 بگوئید که جنگل های استوایی و مراتع مدیترانه ای در چه عرض جغرافیایی دیده می شود؟
جنگل های استوایی در دو طرف خط استوا بین مدار رأس السرطان، و راس الجدی و جنگل های مدیترانه ای در دو طرف منطقه مداری قرار گرفته اند.

7- حفاظت از زندگی گیاهان و جانوران چه تأثیری در زندگی ما دارد؟

گیاهان در تعدیل آب و هوا و در جلوگیری از فرسایش خاک ها نقش مهمی دارند. حفظ زیست بوم ها در تعادل زندگی انسان بر روی کره خاکی بسیار با اهمیت است با از بین رفتن آنها انسانها منابع درآمد و تغذیه خود را از دست می دهند.

درس هفدهم : جمعیت در کره زمین چگونه پراکنده شده است؟

در درس های گذشته خواندید که در سراسر کره زمین آب و هوای یکسانی وجود ندارد و انسان هم در هر شرایط آب و هوایی به راحتی قادر به تأمین نیازهای خود نیست. از این رو مناطقی که دمای معتدل و باران کافی دارند،‌جمعیت بیشتری را به خود جذب می کنند. نقشه ی پراکندگی جمعیت نشان می دهد که در نواحی شرقی آسیا (که آب و هوای موسمی دارد) اروپا، آمریکای شمال شرقی جمعیت زیادی سکونت دارد. چین وهند پرجمعیت ترین کشورهای جهان هستند.

پراکندگی جمعیت به شرایط جغرافیایی بستگی دارد؟

پراکندگی جمعیت در سطح کره زمین به عوامل مختلفی بستگی دارد. برخی از این عوامل سبب جذب جمعیت و برخی سبب دفع جمعیت می شوند.

مهاجرت چیست؟

در بعضی مناطق عامل جذب جمعیت پس از مدتی از بین می رود یا عامل دفع جمعیت در آن محل افزایش می یابد. در نتیجه جمعیت از آن محل به جای دیگر می روند. این جابه جایی جمعیت را مهاجرت می گویند.
چرا انسان مهاجرت می کند؟ انسان به دلایل زیادی ممکن است از جایی به جای دیگری مهاجرت کند . بعضی از این دلایل، دلایل طبیعی است . مثلا، کم شدن آب ، نامطلوب شدن شرایط آب و هوا، فقیر شدن خاک یا بلایای طبیعی مانند سیل، زلزله و ... دلیل بعضی از مهاجرت ها اقتصادی است مانند کاهش درآمد خانواده، بیکاری، تعطیل شدن معادن و...

گاهی دلایل سیاسی سبب جابجایی جمعیت می شود. مانند اختلافات مرزی و جنگ البته مسائل اجتماعی و فرهنگی نیز ممکن است سبب مهاجرت انسان شود. اغلب وقتی شرایط مطلوب در محل اولیه (مبدأ) ضعیف می شود یا انگیزه ها در محلی که قرار است فرد به آن مهاجرت کند (مقصد) قوی می شود. در این صورت مهاجرت انجام می گیرد.

انواع مهاجرت کدامند؟ مهاجرت از جنبه های مختلفی دسته بندی می شود.

الف – مهاجرت ممکن است داخلی یا خارجی باشد، عبور از مرزهای بین المللی مهاجرت خارجی و جابه جایی در داخل یک کشور مهاجرت داخلی است.

ب – مهاجرت ممکن است دائمی یا موقتی باشد. مهاجران دائمی قصد بازگشت به محل اولیه ی زندگی خود را ندارند اما مهاجران موقتی، قصد بازگشت دارند. مانند کارگران فصلی یا عشایر کوچ رو.

پ – مهاجرت ممکن است اجباری یا اختیاری باشد. اغلب مهاجران با میل و تصمیم خود جابه جا می شوند اما گاهی درگیری های سیاسی موجب مهاجرت اجباری می شود. مانند مهاجرت اجباری فلسطینی ها از سرزمین های اشغالی به کشورهای دیگر یا مهاجرت ساکنان بوسنی و هرزه گوین در خلال جنگ با صرب ها.
ت – مهاجرت ممکن است روزانه باشد، شرایط زندگی بشر در حال حاضر به نوعی تغییر کرده است که او به ناچار برای انجام دادن فعالیت ها در کارهای روزانه خود گاهی مسافت زیادی را طی می کند. این نوع جابجایی را مهاجرت روزانه می نامند. درکنار اغلب شهرهای بزرگ جهان، شهرک ها و شهرهای کوچکتری وجود دارد که محل زندگی افرادی است که در شهرهای بزرگ بکار مشغولند این افراد روزانه دو بار برای رفتن به سر کار و بازگشتن به منزل جابه جا می شوند.

سؤالات درس 17 :

1 – در کدام نیمکره زمین جمعیت بیشتری زندگی می کند؟ چرا؟

در نیمکره شمالی اولاً بیشتر خشکی ها درنیمکره شمالی واقعند ثانیاً جمعیت در منطقی متمرکز می شود که نواحی شرایط آب و هوایی و امکانات مناسبتری برای زندگی داشته باشد.

2 – عوامل جغرافیایی مؤثر و پراکندگی جمعیت چیست؟

1 - ارتفاع – در نواحی هموار مانند جلگه ها و دشت هاو در کنار دره ها که جریان آب وجود دارد جمعیت بیشتری زندگی می کنند. هر قدر که ارتفاع افزوده می شود و به علت ناهمواری زمین و کاهش دما جمعیت کم می شود.
2 – آب و هوا : آب و هوای معتدل جمعیت بیشتری را جذب می کند و هوای سرد قطبی و گرم استوایی جمعیت را جذب نمی کند.

3 – آب و خاک : سرزمین هایی که خاک غنی و آب کافی دارند جمعیت زیادی را جذب می کنند و مناطقی که رود دائمی ندارند و یا خاک آن فقیر است جمعیت زیادی را در خود نگه نمی دارد.

4 – منابع معدنی : معادن زیرزمینی مانند نفت ، زغال سنگ و ... سبب جلب جمعیت و تمام شدن این منابع باعث پراکنده شدن جمعیت خواهد شد.

5 – سواحل و گذرگاهها : بنادر محل ارتباط خشکیهای جهان به یکدیگر هستند واقوام مختلف را به هم مرتبط می سازند و دور بودن از سواحل مانع جذب جمعیت می شود.

3 – مهاجرت چیست؟

در بعضی مناطق ، عامل جذب جمعیت پس از مدتی از بین می رود یا عامل دفع جمعیت در آن محل افزایش می یابد و در نتیجه جمعیت از آن محل به جای دیگری می روند این جا به جایی جمعیت را مهاجرت می گویند.

4 – تحت چه شرایطی مهاجرت انجام می شود:

وقتی شرایط مطلوب در محل اولیه (مبدأ) ضعیف می شود یا انگیزه ها درمحلی که قرار است فرد به آن مهاجرت کند (مقصد) قوی می شود مهاجرت انجام می گیرد.

5 – جدول زیر را در یک سطر کامل کنید.

درس نوزدهم : شهرها چگونه بوجود آمده اند؟

همان طور که می دانید انسانهای اولیه از میوه درختان تغذیه می کردند و یا حیوانات را شکار می کردند و می خوردند. این شیوه ی زندگی انسان مدت زمان زیادی ادامه یافت تا اینکه او دریافت که می تواند برای ادامه ی زندگی و تأمین خوراک و پوشاک خود حیوانات اهلی را نگهداری کند، پس به دامداری پرداخت. در طول زندگی دامداری انسان برای پیدا کردن مرتع و سیرکردن دام های خود به ناچار باید از جایی به جای دیگرمی رفت. شیوه ی غالب زندگی او در این زمان کوچ نشین بود. اما رفته رفته کشاورزی را شناخت و توانست بسیاری از نیازهای غذایی خود را از این راه تأمین کند. پس به تدریج یکجا نشین شد وروستاها را بوجود آورد. در این زمان انسان در کنار کار کشاورزی، دامداری هم می کرد. بعدها با هم به پیوستن روستاها، شهرهای کوچک بوجود آمدند.
اولین شهرها در بین النهرین، در محدوده عراق کنونی بین دو رود دجله و فرات و رود کارون پدید آورند.

شهر نشینی در ایران :

در ایران شهر نشینی سابقه ای بسیار طولانی دارد. در ایران باستان در دوره های هخامنشی و ساسانی شهرهای بزرگ و مهمی نظیر هگمتانه (همدان) تیسفون، اصطخر(نزدیکی شیراز) ، رگ (ری) و شوش بوجود آمدند و شهرت جهانی پیدا کردند.

به چه مکانی شهر گفته می شود؟

یکی از آشکارترین تفاوت میان شهر وروستا ، نوع فعالیت مردم در شهر و روستا است. در شهر مردم به فعالیتهای غیرکشاورزی می پردازند، مانند کار در کارخانه ها و اداره ها. به علاوه روستا از شهر کم جمعیت تر است.

چه عواملی سبب رشد شهرها می شود؟

وجود آب : بزرگ ترین و قدیمی ترین شهرهای دنیا در کنار رودها و دریاها بوجود آمده اند. هنوز هم دسترسی به منابع آب در شکل گیری شهرها وروستاها نقش اساسی دارد. در کشورهایی مانند ایران که در ناحیه ی خشک قرار دادند و با مشکل کم آبی رو به رو هستند. بیش تر شهرها در نواحی نسبتاً پر آب در کنار روخانه ها بوجود آمده اند . نظیر اصفهان.

موقعیت ارتباطی : شهرها معمولاً در کنار راه های ارتباطی قرار دارند و از این طریق، با سایر شهرها و روستاها در ارتباطند. دسترسی به راه های ارتباطی از عوامل مهم توسعه و رونق شهرهاست. مثلاً شهر کرمانشاه به دلیل قرارگرفتن در مسیر جاده ی ابریشم و راه پر رفت و آمد کربلا و نجف زمانی رشد قابل توجهی داشته است. نقش مذهب : در دنیا شهرهایی وجود دارند که عامل اصلی پیدایش و گسترش آنها، مذهب بوده است.
جمعیت شهرها : امروزه در دنیا شهرهای بزرگی بوجود آمده اند که بین 5 تا 14 میلیون نفر جمعیت دارند. در اینگونه شهرها، انبوه جمعیت به ناچار در ساختمان های متراکم چند طبقه ای زندگی می کنند. در ساعاتی از روز ازدحام جمعیت به اوج خود می رسد و سیل انسانها در معابر عمومی موج می زند.

زندگی در شهرهای بزرگ چه مشکلاتی دارد؟

مسلماً هیچ یک از ما در هیچ شرایطی حاضر نیستیم محیط خانه خود را آلوده کنیم. زیرا می دانیم که بایدمحیط خانه ی خود را همواره پاکیزه نگه داریم. اما متأسفانه بعضی از افراد کوچه ، خیابان ، محله و شهر خود را جزئی از محیط زندگی شان نمی دانند. درک این نکته که آلودگی محیط بیرون از خانه می تواند به اندازه آلودگی درون خانه به ما لطمه بزند. برای این گونه افراد پیچیده و مشکل است. و این نکته ی ساده را بعضی خوب درک نمی کنند.
امروزه یکی از مهم ترین مشکلات ، شهرهای بزرگ مسئله آلودگی است. آلودگی هوا، آلودگی آب ها و آلودگی صوتی و ... سلامتی انسان ها را تهدید می کند.

سؤالات درس 19

1 – اولین شهرها در کجا بوجود آمده اند؟

اولین شهرها در بین النهرین، در محدوده ی عراق کنونی و ایران بین دو رود دجله و فرات و رود کارون پدید آمدند.

2 – مناطقی را که در شهرها و تمدن های اولیه در آن جا شکل گرفته اند را نام ببرید.

آمریکای میانه – دره ی رود نیل – بین النهرین – دره سند – هوانگهو

3 – نقش آب را در رشد شهرها بنویسید.

بزرگترین و قدیمی ترین شهرهای دینا در کنار رودخانه ها ودریاها بوجود آمده اند هنوز هم دسترسی به منابع آب در شکل گیری شهرها و روستاها نقش اساسی دارد و در کشورهایی مانند ایران که در منطقه خشک قرار دارند و با مشکل کم آبی روبه رو هستند بیشتر شهرها در نواحی نسبتاً پر آب و در کنار رودها بوجود آمده اند نظیر اصفهان

4 – علت پیدایش و گسترش شهرهای اصفهان، کرمانشاه و مشهد چه بوده است؟

اصفهان قرار گرفتن در کنار رود برای دست یابی به وجود آب. کرمانشاه :‌بدلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ی قدیمی ابریشم و راه پر رفت و آمد کربلا و نجف (موقعیت ارتباطی) مشهد : بدلیل وجود مرقد امام رضا (ع) – (مذهب)

5 – مهم ترین مشکل شهرهای بزرگ چیست؟

مهم ترین مشکل شهرهای بزرگ مسئله آلودگی است. آلودگی هوا، آلودگی آب ها، آلودگی صوتی، لطمه های جبران ناپذیری به زندگی انسان می زند. هم به دلیل تاثیرات خطر ناک آن بر انسان و هم به دلیل عواقب آن مخصوصا بر جو (اتمسفر) و لایه ازن.

درس بیستم : ما کجا هستیم؟

درس بیست و یکم : چرا به جهت یابی نیازمندیم ؟

خورشید ستاره ای در مرکز منظومه شمسی است و به اطراف نور و حرارت می بخشد 9 کره به گرد آن می چرخند که به آنها سیاره می گوئیم. سیاره ها از خود نوری ندارند ولی در مقابل نور خورشید سطحی روشن پیدا می کنند. کره زمین نیز در منظومه شمسی به عنوان سومین سیاره بدور خود و بدور خورشید می چرخد. برخی از سیاره ها دارای قمرند. قمر کره ی کوچکی است که بدور سیاره می چرخد. ماه که شب ها در آسمان می درخشد تنها قمرزمین است که خورشید آن را روشن می کند. برخی سیاره ها مانند مریخ دو قمر دارند. دو سیاره مشتری و زحل در اطراف خود ده ها قمر کوچک و بزرگ دارند.

در سیاره زحل اجرام دیگری به نام حلقه مشاهده می شود. البته برای اورانوس و مشتری هم حلقه های نازکی کشف شده است که بر زیبایی آن افزوده است. از سیاره مشتری به بعد ، سیارات از گاز تشکیل شده اند. یعنی توده های عظیمی از گازند ولی چهار سیاره ی نزدیک به خورشید مانند زمین از سنگ تشکیل شده اند.

خورشید چگونه کره ای است ؟

خورشید به کره ی ما، نور، حرارت و انرژی می بخشد و بدون آن بر روی زمین زندگی وجود نخواهد داشت .البته سیاره های دورتر حرارت و نور کم تری از خورشید دریافت می کنند واز آن سیارات، خورشید خیلی کوچک به نظر می آید. خورشید هم یک ستاره است و در فضا، ستارگان در مجموعه های بزرگی به نام کهکشان قرار دارند. خورشید به همراه چند صد میلیارد ستاره دیگر در کهکشانی به نام کهکشان راه شیری به دور هم جمع شده اند. معمولاً در مرکز کهکشان تعداد ستارگان بسیار زیاد است.

سال نوری :

فاصله ی ستارگان از یکدیگر به حدی زیاد است که برای تعیین آن نمی توان از واحدهایی مانند متر یا کیلومتر استفاده کرد. دانشمندان برای اندازه گیری فاصله ی ستارگان از واحد سال نوری استفاده می کنند نور در هر ثانیه 300 هزار کیلومتر راه می پیماید. اگر نور به مدت یک سال با این سرعت فضا را بپیماید، فاصله پیموده شده معادل یک سال نوری است. برای مثال نور خورشید در مدت 8 دقیقه و 20 ثانیه به ما می رسد، بنابراین فاصله ی خورشید تا زمین به این ترتیب محاسبه می شود.

8دقیقه*60 ثانیه*300000=144000000
20 ثانیه * 300000=6000000
144000000+6000000=150000000
150 میلیون کیلومتر
فاصله برخی از ستارگان تا زمین به میلیون ها سال نوری می رسد.

سؤالات درس 20 :

1 – قمر چیست؟

برخی از سیاره ها دارای قمر هستند، قمر کوچکی است که به دور سیاره می چرخد

2 – کدامیک از سیاره های منظومه شمسی از سنگ و کدامیک از گاز تشکیل شده اند؟

عطارد، زهره، زمین، مریخ از سنگ، و از سیاره مشتری به بعد از گاز تشکیل شده اند

3 – سال نوری چیست؟

دانشمندان برای اندازه گیری فاصله ی ستارگان، از واحد سال نوری استفاده می کنند نور درهر ثانیه 300 هزار کیلومتر راه می پیماید اگر نور به مدت یک سال با این سرعت فضا را پیماید فاصله ی پیموده شده معادل یک سال نوری است.

5 – سال نوری را تعریف کنید و فاصله سیاره عطارد را تا خورشید محاسبه کنید. می دانیم نور خورشید 3 دقیقه و 20 ثانیه در راه است تا به عطارد برسد.

نور در هر ثانیه 300 هزار کیلومتر راه می پیماید اگر نور به مدت یکسال با این سرعت فضا را بپیماید، فاصله پیموده شده معادل یک سال نوری است.

3*60 ثانیه*300000 =54000000
20 ثانیه*300000=6000000
54000000+6000000=60000000

درس بیست و یکم : چرا به جهت یابی نیازمندیم ؟

جغرافی دانان از گذشته های دور در این فکر بودند که جهت هایی را بر روی کره زمین مشخص و نام گذاری کنند که برای همه مردم جهان قابل فهم و یکسان باشد. بنابراین گفتند از هر سمتی که خورشید طلوع می کند آن را سمت مشرق می نامیم و آن سمتی که غرب خورشید غروب می کند سمت مغرب می گوئیم.
اگر طوری بایستیم که دست راست ما به سمت مشرق (محل طلوع خورشید) باشد. رو به روی ما شمال و پشت سر ما جنوب خواهد بود. پس اگر در هر نقطه از کره زمین قرار بگیریم. این قاعده ما را برای یافتن جهت های اصلی کمک می کند.

می دانیم که خورشید هر روز از سمت مشرق طلوع و در سمت غرب ، غروب می کند و هنگام ظهر به بلندترین مکان خود در آسمان می رسد. در این زمان، سایه ی اجسام به حداقل می رسد. اگر در این لحظه روبروی خورشید بایستیم ، دقیقاً رو به جنوب ایستاده ایم یا اگر سایه ی چوبی را در نظر بگیریم (در نیم کره شمالی) سمتی که سایه در آن قراردارد سمت شمال را نشان می دهد.

جهت یابی به وسیله ی قطب نما :

یکی از ساده ترین روش ها برای پیدا کردن جهت های جغرافیایی ، کمک گرفتن از قطب نماست. عقربه ی قطب نما در واقع یک تیغه ی باریک فلزی است که خاصیت مغناطیسی دارد و می تواند جهت های جغرافیایی را نشان دهد. این تیغه همواره در امتداد شمال وجنوب کره زمین قرار می گیرد. یک لبه ی عقربه قطب نما معمولاً رنگی است ( به رنگ قرمز یا آبی) که سمت شمال زمین را نشان می دهد. به این ترتیب ، جهت های دیگران را می توان به راحتی تشخیص داد. در قطب نما سمت شمال را با حرف N . جنوب را با S مشرق را با E و مغرب را با W نشان می دهند. اگر بخواهیم جهت های دقیق تری به کار ببریم. از جهت های فرعی جغرافیایی استفاده می کنیم که بین جهت های اصلی قرار دارند.

جهت یابی به کمک ستاره ی قطبی :

به نظر شما در گذشته دریانوردان یا کاروان ها در بیابان چگونه راه خود را در شب پیدا می کردند آن ها از ستارگان کمک می گرفتند. آن ها این ستاره را که همواره در بالای قطب شمال زمین دیده می شد. ستاره شمالی (یا قطبی) یا جُدی نام نهادند. هنوز هم خلبانان و فضانوردان که به سفرهای طولانی می روند. این ستاره را می شناسند و می توانند از آن برای جهت یابی استفاده کنند ولی پیدا کردن این ستاره در میان صدها ستاره ی دیگر کار چندان ساده ای نیست، ستاره قطبی یا شمالی به کمک مجموعه ای از هفت ستاره ی دیگر به شکل علامت سؤال (..) است قابل تشخیص است. این مجموعه ی هفت ستاره ای را «دب اکبر» می گویند .

چگونه قبله یابی کنیم؟

مسلمانان بر خود واجب می دانند که نمازهای روزانه خود را رو به قبله یا شهر مکه – که خانه ی خدا در آنجا واقع است به جاآورند. می دانیم که در شهر مکه در کشور عربستان و در جنوب غربی ایران واقع است.بنابراین در ایران ما مسلمانان به سمت جنوب غربی نماز می خوانیم.

با توجه به نقشه ی شکل 8 ، ص 95 مردم شهرهای شمالی ایران برای اینکه در امتداد جهت قبله قرارگیرند، مقدار کم تری به سمت مغرب منحرف می شوند، تا مردم جنوب ایران.

با توجه به شکل 8 – مردم مسلمان ترکیه در شهر آنکارا رو به کدام سمت نماز می خوانند؟ به آن ها هنگام نماز خواندن رو به سمت جنوب کشور خودشان می ایستند.

سؤالات درس 21 :

1 – چگونه هنگام ظهر بااستفاده از خورشید می توانیم جهت یابی کنیم؟

هنگام ظهر خورشید به بلندترین مکان خود در آسمان می رسد در این زمان سایه ی اجسام به حداقل می رسد در این لحظه اگر رو به خورشید بایستیم دقیقاً رو به جنوب ایستاده ایم یا اگر سایه چوبی را در نظر بگیریم سمتی که سایه در آن قرار دارد وسعت شمال را نشان می دهد.

2- در قطب نما سمت .... را با N ، سمت ..... را با S ، مشرق را با ..... و مغرب را با …. نشان میدهند.

شمال – جنوب – E – W

3 – جهت های فرعی را نام ببرید .

شمال شرقی – شمال غربی – جنوب غربی – جنوب شرقی

4 – با توجه به نقشه ص 95 شکل 8 ، مردم ترکیه و آدیس آبابا برای نماز خواندن به کدام سمت می ایستند؟

مردم ترکیه رو به سمت جنوب و مردم آدیس آبابا به سمت شمال می ایستند.

5 – فردی که در ژاپن قرار دارد در کدام سمت باید بایستد تا به سمت قبله باشد؟

به سمت غرب کشور ژاپن

6 – در کشورمان رو به کدام سمت برای نماز می ایستیم؟

جنوب غربی

درس بیست و دوم : مدار ونصف النهار چیست؟

مدارها : می دانیم بر روی کره جغرافیایی دایره ای استوا بزرگ ترین دایره است : فاصله ی این دایره از قطب شمال و جنوب یکسان است.

مدار فرضی استواکره زمین را به دو نیم کره شمالی و جنوبی تقسیم می کند. مدارها دایره های فرضی اند که به موازات استوا بر روی کره زمین وجغرافیایی رسم شده اند و هرچه به سمت قطب شمال یا جنوب می رویم کوچک تر می شوند. مدارها را معمولاً از صفر تا 20 درجه تقسیم بندی می کنند. تعداد مدارهای نیم کره ی شمالی و نیم کره جنوبی مساوی است. مدار استوا صفر درجه (مدار مبدأ) و مدار قطب (شمال یا جنوب) 90 درجه در نظر گرفته شده است و بقیه مدارها بین صفر تا 90 درجه شمالی یا 90 درجه جنوبی درجه بندی می شوند.
نصف النهارها : اگر روی یک کره جغرافیایی ، خط هایی را از قطب شمال، به قطب جنوب وصل کنیم به هر یک از آنها یک نصف النهار می گویند. نصف النهارها هم نیم دایره های فرضی هستند که بر روی کره جغرافیایی رسم شده اند و با یکدیگر مساویند . آن ها نیز مانند مدارها درجه بندی شده اند. دانشمندان برای انجام این کار نصف النهار را به عنوان مبدأ (صفردرجه) انتخاب کرده اند. نصف النهار مبدأ از رصدخانه گرینوچ در لندن عبور می کند ( G) . اگر این نصف النهار را در طرف دیگر کره زمین امتداد دهیم. دو نیمکره خواهیم داشت. نیم کره شرقی در سمت راست نصف النهار مبدأ و نیم کره غربی در سمت چپ آن قرار می گیرد، نصف النهار های نیم کره شرقی از صفر تا 180 درجه تغییر می کنند و در طرف دیگر، نصف النهارهای نیم کره شرقی از صفر تا 180 درجه تغییر می کنند و در طرف دیگر، نصف النهارهای نیم کره ی غربی همه از صفر تا 180 درجه تغییر می کنند.
نصف النهارها :‌اگر روی یک کره جغرافیایی ، خطاهایی را از قطب شمال، به قطب جنوب وصل کنیم به هر یک از آنها یک نصف النهار می گویند. نصف النهارها هم نیم دایره های فرضی هستند که بر روی کره جغرافیایی رسم شده اند و با یکدیگر مساویند در آن ها نیز مانند مدارهای درجه بندی شده اند. دانشمندان برای انجام اینکار نصف النهار را به عنوان مبدأ (صفردرجه) انتخاب کرده اند. نصف النهار مبدأ از رصدخانه گرینویچ در لندن عبور می کند (G) اگر این نصف النهار را در طرف دیگر کره زمین امتداد دهیم، دو نیمکره خواهیم داشت. نیم کره ی شرقی در سمت راست نصف النهار مبدأ نیم کره غربی در سمت چپ آن قرار می گیرد، نصف النهارهای نیم کره شرقی از صفر تا 180 درجه تغییر می کنند و در طرف دیگر، نصف النهارهای نیم کره غربی همه از صفر تا180 درجه تغییر می کنند.

مختصات جغرافیایی چیست؟

خلبان می خواهد از فرودگاهی (در نقطه A) در روی خط استوا به سمت فرودگاه دیگری (نقطه B) دو نیم کره شمالی پرواز کند. این کار مشکل به نظر می رسد، بخصوص اگر شب باشد و خلبان جایی را نبیند.
این مشکل برای دریانوردان و هرکس که بخواهد در روی زمین از نقطه ای به نقطه دور دیگری حرکت کند وجود دارد . جغرافی دانان برای حل کردن این مشکل از مدارها و نصف النهارها کمک گرفته اند. آنها می گویند که هر نقطه از زمین روی یک مدار و یک نصف النهار مشخص قرار دارند که به آن مختصات جغرافیایی آن نقطه می گویند.
اگر مدارها و نصف النهارهای یک کره جغرافیایی یا نقشه را رسم کنیم، می بینیم که هر نقطه دارای مختصات دقیقی است که با توجه به آن، حرکت از نقطه ای به نقطه ی دیگر امکان پذیر می شود. مثلاً به شکل 7 نگاه کنید. برای رفتن از نقطه A به نقطه B به کدام جهت حرکت کنیم به دو نقطه ی A وB هر یک چه مختصاتی دارند؟ یعنی روی چه مدار و چه نصف النهاری قرار دارند.

جواب : می دانیم که بالای نقشه،‌همواره شمال نقشه است. پس ما باید به سمت جنوب شرقی حرکت کنیم. مختصات A ‌و B به ترتیب عبارتند از : نصف النهار 30 درجه شرقی – مدار صفر درجه /A
نصف النهار 120 درجه شرقی – مدار 30 درجه جنوبی / B به شکل ساده تر می نویسیم.

(30 درجه شرقی و صفر درجه)A

(120 درجه شرقی و 30 در جه جنوبی)B

از طول و عرض جغرافیایی چه می دانید؟

عرض جغرافیایی هر نقطه : بر روی کره جغرافیای فاصله آن نقطه (بر حسب درجه) تا مدار استوا است.
در نظر بگیرید شخصی از شهر یزد (A) که روی مدار 32 درجه شمالی قرار دارد، مستقیماً به طرف استوا حرکت کند. (کمان AE) یا قوسی که او طی می کند. تا به استوا برسد، عرض جغرافیایی شهر یزد است. از این رو می گویند عرض نقطه 32A درجه شمالی است طول جغرافیایی هر نقطه : فاصله آن نقطه روی کره جغرافیایی (بر حسب درجه) تا نصف النهار درجه (G) است. مثلاً شهر مشهد (M) روی نصف النهار 60 درجه شرقی است. بنابراین طول جغرافیایی نقطه M یا هر نقطه ای که روی این نصف النهار قرار دارد، 60 درجه شرقی خواهد بود.

سؤالات درس 22

1 – استوا چیست؟

برروی کره جغرافیا استوا بزرگترین دایره ای است که فاصله اش از قطب شمال و جنوب یکسان است. مدار فرضی استوا کره زمین را به دو نیم کره شمالی و جنوبی تقسیم می کند.

2 – مدار چیست؟

مدارها دایره های فرضی هستند که به موازات استوا بر روی کره جغرافیا رسم شده اند و هر چه به سمت قطب شمال یا جنوب می رویم کوچکتر می شوند.

3 – مدار استوا و مدار قطب جنوب یا شمال چند درجه هستند؟

مدار استوا صفر درجه (مدار مبدأ) – مدار قطب 90 درجه است.

4 – نصف النهار چیست؟

اگر روی یک کره جغرافیایی خط هایی را از قطب شما به قطب جنوب وصل کنیم به هر یک از آنها یک نصف النهار گویند. نصف النهارها یک نیم دایره های فرضی هستند که بر روی کره جغرافیا رسم شده اند.

5 – عرض جغرافیایی را تعریف کنید؟

عرض جغرافیایی هر نقطه بر روی کره جغرافیا فاصله آن نقطه (بر حسب درجه) تا مدار استوا است.

6 – طول جغرافیایی کدام نصف النهار صفر است؟ آن را نام ببرید.

نصف النهار مبدأ یا گرینویچ (G)

7 – نصف النهارها در بین چه درجاتی تقسیم بندی شده اند؟

نصف النهار مبدأ صفر درجه است. نصف النهارهای نیم کره شرقی از صفر تا 180 درجه تغییر می کند و نصف النهارهای نیم کره ی غربی هم از صفر تا 180 درجه تغییر می کنند.

درس بیست و سوم : حرکت انتقالی زمین چگونه است ؟

زمین هر 24 ساعت یک بار به محور خود می چرخد (حرکت وضعی) و چون با این حرکت ، نقاط مختلف آن از مقابل خورشید عبور می کنند. شب و روز پدیدار می گردد. علاوه بر این در سطح کره زمین نیز اختلاف زمانی به وجود می آید. کره زمین علاوه بر حرکت وضعی، حرکت دیگری به دور خورشید هم دارد. این حرکت مدت یک سال طول می کشد و طی آن، زمین در مداری بیضی شکل (از غرب به شرق) به دور کره خورشید می گردد. این حرکت، حرکت انتقالی زمین نامیده می شود. بر اثر این حرکت یک سال شمس ایجاد می شود و فصل ها یکی پس از دیگری پدیدار می گردند.

آثار حرکت انتقالی : یکی از نتایج حرکت انتقالی به وجود آمدن سال شمسی است ( 365 روز و 6 ساعت) ، در ایران ، تقویم نویسان یک ساعت را 365 روز کامل در نظر می گیرند که شش ساعت از سال شمسی کمتر است. به این ترتیب،‌سال 365 روز کامل در نظر می گیرند که شش ساعت از سال شمسی کمتر است. به این ترتیب، سال 365 روز را سال رسمی می نامند. برای جبران کمبود این شش ساعت، هر چهار سال یک بار یک شبانه روز به روزهای سال رسمی اضافه می شود ( 24=6×4) به این ترتیب که در پایان سال چهارم یک روز به ماه اسفند اضافه می کنند و این ماه نیز مثل ماه های نیمه دوم سال، 30 روزه می شود. سال 366 روزی که به آن سال کبیسه می گویند، هر چهار سال یک بار اتفاق می افتد.

فصل ها چگونه پدید می آیند؟

فصل تابستان با گرما از راه می رسد. در این فصل روزها بلند است و در طول روز آفتاب به شدت می تابد اما کم کم هوا رو به خنکی می رود و فصل سرما و زمستان نزدیک می شود. در زمستان به علت سردی هوا و بارش برف و باران از لباس های گرم استفاده می کنیم. در این فصل روزها کوتاه است به طوری که باید صبح زود که هنوز هوا کاملاً روشن نشده برای رفتن به مدرسه آماده شویم. در زمستان، خورشید در طول روز گرمای چندانی ندارد و خیلی زود غروب می کند، شب ها هم بسیار سرد و طولانی است.

آیا پیدایش فصل ها و تغیر دما به علت تغییر فاصله ی زمین از خورشید است؟

شاید شما هم دیده باشید که در روزهای تابستان، خورشید هنگام ظهر از بالای سرما عبور می کند و تقریباً به حالت عمود برما می تابد. در حالی که در روزهای زمستان، خورشید در طول روز چندان اوج نمی گیرد و در ارتفاع پائین از شرق به غرب جابه جا می شود.

در طول روزهای کوتاه فصل زمستان، آفتاب بطور مایل به ما می تابد . پس علت اصلی گرم شدن زمین یا سرد شدن آن در فصل های مختلف، تغییر زاویه تابش آفتاب است نه فاصله ی زمین از خورشید.

در روزهای تابستان، بر اثر تابش مستقیم آفتاب زمین بیشتر گرم می شود و انرژی بیشتری دریافت ی کند. بروز گرما از ریزش برف و باران جلوگیری می کند. برعکس در زمستان آفتاب مایل می تابد و نور خورشید هم کم فروغ تر به نظر می آید. در روزهای کوتاه زمستان، زمین انرژی زیادی از خورشید دریافت نمی کند و هوا هم گرم نمی شود. در هوای سرد بخار آب موجود در جو بصورت دانه های برف و باران ظاهر می شود.

چرا زاویه ی تابش آفتاب در طول سال تغییر می کند؟

اگر در شکل 5 دقت کنید می بینید که محور شمالی – جنوبی در طول گردش خود به دور خورشید، کاملاً به حالت عمود و مستقیم نیست. بلکه حدود 5/23 درجه انحراف دارد. زمین این انحراف را در طول یک دور گردش به دور خورشید حفظ می کند. با توجه به شکل 5 زمانی که زمین در طرف راست خورشید قرار دارد نیم کره جنوبی آن به علت همین انحراف جزئی ( 5/23 درجه) تابش های مستقیم و عمودی تری را از خورشید دریافت می کند و حدود شش ماه بعد، زمانی که زمین به سمت دیگر خورشید می رود. این تابش ها به نیم کره ها به نیم کره ی شمالی عمودی می شود. بنابراین در نیم کره شمالی با تغییر زاویه ی تابش سطح زمین در طول سال به آرامی گرم یا سرد می شود. هوای اطراف آن رو به گرمی یا رو به سردی می رود و فصل ها تغییر می کند. اکنون دوباربه شکل 5 توجه کنید آیا می توانید بگوئید که وقتی خورشید بطور عمودی به نیم کره ی شمالی می تابد. در همان موقع زاویه تابش آفتاب به نیم کره جنوبی چگونه است ؟ همان طور که حدس می زنید،‌در این حالت نیم کره جنوبی با دریافت تابش های مایل خورشید، فصل سرد و زمستان را می گذراند، در حالی که نیم کره شمالی فصل گرم تابستان را سپری می کند.

سؤالات درس 23 :

1 – حرکت وضعی زمین را تعریف کنید؟

زمین هر 24 ساعت یکبار بدور محور خود می چرخد و به این ترتیب شب و روز پدیدار می شوند. علاوه بر این در سطح کره زمین اختلاف زمانی بوجود می آید.

2 – نتایج حرکت وضعی زمین چیست؟

پیایش شب و روز و اختلاف زمانی کره زمین

3 – حرکت انتقالی زمین را توضیح دهید؟

حرکت زمین بدور خورشید که مدت یکسال ( 365 روز و 6 ساعت) طول می کشد طی آن زمین در مداری بیضی شکل ( از غرب به شرق) به دور کره خورشید می گردد.

4 – سال کبیسه چیست؟ توضیح دهید.

حرکت انتقالی زمین 365 روز و 6 ساعت است اما تقویم نویسان یکسال را 365 روز کامل در نظر می گیرند و در عرض هر 4 سال یکبار یک شبانه روز به روزهای رسمی یعنی یک روز به اسفند ماه اضافه می کنند و این ماه نیز مانند سایر روزهای ماههای سال 30 روزه می شود، سال 366 روزی را سال کبیسه می گویند.

5 – چرا زاویه تابش آفتاب در طول سال تغییر می کند؟

محور شمالی – جنوبی زمین در طول گردش به دور خورشید کاملاً عمود و مستقیم نیست بلکه حدود 5/33 درجه انحراف دارد زمین این انحراف رادر طول یک دوره گردش خود به دور خورشید حفظ می کند. زمانی که زمین در طرف چپ خورشید قرار دارد نیم کره جنوبی آن به علت همین انحراف جزئی تابش های مستقیم و عمودتری از خورشید دریافت می کند و حدود 6 ماه بعد زمانی که زمین سمت دیگرخورشید می رود. این تابشها به نیم کره شمالی عمودی می شود. بنابراین در نیمکره شمالی با تغییر زاویه تابش سطح زمین در طول سال به آرامی گرم یا سرد می شود و فصل ها تغییر می کنند.

6 – آیا محور شمالی – جنوبی زمین عمودی است ؟

خیر بلکه حدود 5/23 درجه انحراف دارد.