اصفهان

• نویسنده:
• تاریخ:
• منبع:
• گروه: علوم انسانی

تاریخچه شهر اصفهان

از مراجعه به منابع موجود تاریخی چنین بر می آید که کلمه " اسپاران " بطلیموس، سپاهان پهلوی، و اصفهان عرب و اصفهان امروز لفظی قدیمی است و به احتمال  قریب به یقین کلمه ای پهلوی است و ریشه قدیمی تر از پهلوی آن مکشوف نیست. در عهد اشکانیان اصفهان مرکز و پایتخت یکی از ایالت های وسیعی بود که تحت فرمان ملوک اشکانی قرار داشت. در دوره ساسانیان، اصفهان محل سکونت و قلمرو و نفوذ " اسپوهران" یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی که مشاغل عمده و مناسب سلطنتی در اختیار داشتند ، بود. بعد از اسلام، اصفهان مانند دیگر شهرهای ایران تا اوایل قرن چهارم تحت سلطه اعراب  بود و در زمان منصور خلیفه عباسی ، مورد توجه قرار گرفت و به حاکم این شهر دستور داده شد در عمران و آبادانی آن کوشا باشد. در سال 319 هـ.ق. مرداویچ زیاری اصفهان را متصرف شد و ان را به پایتختی برگزید و جشن سده را هر چه با شکوه تر در این شهر بر پا کرد. در سال 327 هـ.ق. اصفهان به تصرف رکن الدوله دیلمی در آمد و آن را به پایتختی انتخاب کرد و اصفهان دوباره رونق خود را گرفت. در سال 443 هـ.ق. اصفهان به دست طغرل پادشاه سلجوقی فتح شد. در سال 639 هـ.ق. تحت سلطه مغولها قرار گرفت. پس از بازگشت سپاه مغول شهر اصفهان مجددا رونق یافت. سقوط شهر اصفهان و انقراض سلسله صفویه که پس از 6 ماه محاصره به دست محمود افغان ، انجام گرفت. با سقوط شهر اصفهان سلسله صفوی نیز منقرض شد و  اصفهان دچار انحطاط شد. در دوران زندیه و قاجاریه پایتخت کشور شیراز و تهران انتقال یافت در زمان قاجار پسر ناصر الدین شاه، ظل السلطان زمین و مصالح و آثار تاریخی شهر را به مردم می فروخت و می خواست به هر ترتیبی که شده مخارج قشون خود را که از واحدهای بسیار قوی و منظم کشور بود، تامین کند. از ویژگی های اقتصادی شهر اصفهان در دوره قاجار، درآمد ناچیز زمین و عدم امنیت ملاکین بود. در دوره پهلوی با توجه به شرایط تاریخی و جغرافیایی، شهر اصفهان مورد توجه قرار گرفت، دربازسازی آثار تاریخی آن کوشش هایی به عمل آمد و توسعه صنعتی شهر و منطقه آغاز شد. اصفهان یکی از شهر های بزرگ و سیاحتی ایران است.

بنا و یادمان های تاریخی

آرامگاه پیر بکران

در 30 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در روستای پیر بکران، یک اثر مذهبی، تاریخی و هنری وجود دارد که نمونه های عالی آثار قرن هشتم ایران به شمار می رود. بنای مزبور شامل 3 قسمت است. اول بقعه، دوم صحن بقعه، سوم آرامگاه پیر بکران که در ضلع شمالی بقعه و متصل به اتاقی محفوظ که ظاهرا محل تدریس و ریاضت محمد بکران بوده است. کتیبه ای در آرامگاه وجود دارد که شامل سوره (فاتحه) و آیاتی  از سوره ( سین) است و در ذیل آن ها، کتیبه تاریخی سنگ آرامگاه به تاریخ سال 703 هـ.ق وجود دارد.

آرامگاه بابا رکن الدین

در ضلع جنوبی زاینده رود و مجاور جاده قدیم شیراز، در قبرستان قدیمی اصفهان – تخت پولاد- آرامگاه یکی از عرفای مشهور قرن هشتم هجری به نام بابا رکن الدین مسعود بن عبدالله بیضاوی واقع شده است که در تاریخ یکشنبه 26 ربیع الاول سال 769 هـ.ق وفات یافته و در این مکان دفن شده است.

آرامگاه بابا قاسم

این بنا در طرف غرب خیابان هاتف اصفهان و در حدود پانصد متری مسجد جامع عتیق در کوچه بابا قاسم قرار دارد. بر اساس اسناد موجود می توان گفت محمد- معروف به بابا قاسم- از عرفا و صلحای ربانی و علمای قرن هشتم هجری قمری بوده است.

آرامگاه میر فندرسکی

آرامگاه میر فندرسکی از عرفا و حکمای معروف عهد صفویه در " تکیه میر" تخت فولاد اصفهان واقع شده است

آرامگاه شاهزادگان

در مجاورت یکی از زیارتگاه های اصفهان به نام " بستی فاطمه" بقعه شاهزادگان واقع شده است. مدفونین این بقعه، نوادگان دختری شاه عباس اول و فرزندان " عیسی خان" قورچی باشی هستند که به دستور شاه صفی به قتل رسیده اند. نام مقتولین بر سنگ مزار آن ها منقور است.

آرامگاه واله

" آقا محمد کاظم واله" از شعرا و اعاظم اصفهان در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار بوده است که در سال 1229 هجری قمری در گذشته و بر مزار او بقعه ای بنا شده است. آرامگاه واله در حاشیه خیابان فیض واقع است.

آرامگاه صائب تبریزی

صائب تبریزی، شاعر بلند پایه سبک هندی در سال 1006 متولد و در سال 1081 هـ.ق در اصفهان در گذشت و در باغ شخصی خود، به نام باغ تکیه مشرف به شهر نیاسر، به خاک سپرده شد.

آرامگاه همای شیرازی

آرامگاه همای شیرازی از شاعران و نویسندگان و عارفان ایرانی در قرن 13 هجری در پایین یکی از جرزهای شرقی ایوان شمالی بقعه امام زاده احمد قرار دارد.

آرامگاه مجلسی

این آرامگاه، در گوشه شمال غربی مسجد جامعه اصفهان واقع شده و مدفن چند تن از علمای بزرگ شیعه از جمله آخوند ملا محمد تقی مجلسی و فرزندش آخوند ملا باقر مجلسی- صاحب بحار الانوار- است.

آرامگاه میر عماد

این آرامگاه در مسجد مقصود بیک اصفهان واقع شده است و میر محمد بن حسین حسنی سیفی قزوینی، ملقب به عماد الملک و مشهور به میر، خطاط معروف ایرانی(961-1024 هـ.ق ) و یکی از بزرگترین نویسندگان خط نستعلیق زمان خود بوده است .

گردشگاه و باغ های تاریخی چهار باغ

اصفهان در سال 1006 هجری رسما به پایتختی شاه عباس اول انتخاب شد و بنا به دستور شاه عباس از محل دروازه دولت تا دامنه کوه صفه ، خیابان طویل و عریض مشجری تحت عنوان چهار باغ احداث شد تا به عنوان گردشگاه خانواده سلطنتی و درباریان استفاده شود. باغ های مشهور چهار باغ عبارت بودند از : باغ تخت، باغ طاووس خانه، باغ کاج، باغ پهلوان، باغ بابا امیر، باغ توپخانه، باغ نسترن، باغ چهل ستون، باغ بلبل یا بهشت.

 کاخ چهل ستون

باغ چهل ستون که بالغ بر 67000 متر مربع مساحت دارد، در دوره شاه عباس اول احداث شده است و در وسط این باغ، عمارت چهل ستون قرار دارد. در زمان شاه عباس دوم در این بنا تغییرات کلی پدید امد و تالار آینه و تالار هجده ستون و دو اتاق شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوان های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزئینات نقاشی و آینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها به ان افزوده شده است. قسمت های جالب و دیدنی کاخ چهل ستون به شرح زیر است:

-         سقف با شکوه نقاشی شده تالار هجده ستون و سقف آینه کاری تالار آینه و مدخل آینه کاری تالار جلوس شاه عباس دوم

-          ستون های عظیم تالارهای هجده ستون و تالار آینه

-         شیرهای سنگی چهار گوشه حوض مرکزی تالار و ازاره های مرمری منقش اطراف که معرف حجاری دوره صفویه است

-         تزئینات عالی طلا کاری سرسرای پادشاهی و اتاق های طرفین تالار آینه و تابلو های بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که تصویر شاهان صفوی را نشان می دهد.

-         تصویری از شاه عباس اول با تاج مخصوص و مینیاتور های دیگری در اتاق گنجینه که در مرمت سال های 1334 و 1335 خورشیدی از زیر گچ خارج شده است.

-         آثار پراکنده ای از دوران صفویه مانند سردر " مسجد قطبیه" و سردرهای" زاویه درکوشک" آثاری از " مسجد درب جوباره" یا " پیر پینه دوز" و " مسجد آقاسی" که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوب غربی باغ نصب شده است. کاخ چهل ستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده  به " مبارک ترین پنجمین سال سلطنت شاه عباس دوم بنا شده است. شیرها و مجسمه های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه ها تنها آثاری است که از دو قصر باشکوه دیگر دوره صفوی یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده و بعد ها به این محل آورده شده است. اگر چه انعکاس ستون های بیست گانه تالارهای چهل ستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهل ستون را القا می کند  ولی در حقیقت وازه چهل در نام این عمارت نشانه کثرت و وجه تسمیه عمارت مزبور به علت تعدد ستون های آن است.

-         کاخ هشت بهشت

-         عمارت تاریخی هشت بهشت نمونه ای از کاخ های محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفوی است که در دوره " شاه سلیمان " ( 1080 هـ.ق ) بنا شده است. از باغ وسیع( هشت بهشت) وسعت زیادی باقی نمانده ، ولی قصر تاریخی آن هنوز اثری ارزنده و جالب توجه است.

از آثار قابل توجه این قصر که نماهای خارجی را تزیین کرده است کاشی کاری هایی است که انواع حیوانات و پرنده و درنده و خزنده را نشان می دهد.

در دهه اخیر پارک مجلل و زیبایی به همت شهرداری اصفهان در اطراف این کاخ تاریخی طراحی و ساخته شده است که در حال حاضر از گردشگاههای مشهور شهر اصفهان است.

عمارت عالی قاپو

این قصر که در عهد صفویه( قصر دولتخانه یا دولتخانه مبارک نقش جهان) نام داشت نمونه منحصر به فردی از معماری کاخ های عهد صفوی است که در اوایل قرن یازدهم هجری به امر شاه عباس اول ساخته شده است. شاه صفوی، سفیران و شخصیت های عهد صفوی است که در اوایل قرن یازدهم هجری به امر شاه عباس اول ساخته شده است. شاه صفوی، سفیران و شخصیت های عالیقدر را در این کاخ به حضور می پذیرفت.

عالی قاپو دارای پنج طبقه ساختمان است و هر طبقه تزئینات ویژه ای دارد.با انکه بعد از دوره صفویه به تزئینات بناها خرابی ها و لطمات جبران ناپذیری وارد آمده است ولی هنوز شاهکارهایی از گچبری ها و نقاشی های عهد صفویه را در بر دارد و تماشا کنندگان را به تحسین وا می دارد.

مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی، نقاش معروف عهد شاه عباس ( که آسیب فراوان دیده اند) نقاشی های گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال و حوش و طیور و گچ بری های زیبای آن به شکل انواع جام و صراحی در تاق ها و دیوارها تعبیه شده است و شاه صفوی و مهمانان او، از تالار همین عمارت مناظر بازی چوگان، چراغانی، آتش بازی ها و نمایش های میدانی را تماشا می کردند.

تالار اشرف

ساخت و احداث این عمارت که در اندرون کاخ سلطنتی صفوی جای داشت به شاه عباس دوم نسبت داده می شود و انتساب آن به اشرف هیچ ارتباطی با اشرف افغان ندارد. این بنا تقریبا با چوب بست ساخته شده است بام آن مسطح و برپایه های بلند ضخیم پوشیده از طلا نهاده شده است، سقف آن با قطعات چوب متصل به هم تزئین شده و در بخش های مختلف آن نظیر بقیه قسمت ها، برق طلا می درخشد. گفته می شود، تالار اشرف در اواخر سلطنت شاه سلیمان و یا در عهد سلطنت شاه سلطان حسین ساخته شده است.

مدرسه شمس آباد

این مدرسه از مدارس طلبه نشین دوره" شاه سلطان حسین" صفوی است که در محله" شمس آباد" اصفهان واقع شده است و به وسیله یکی از رجال آن دوره به نام " آقا میر محمد مهدی" تاجر عباس آبادی، در سال 1125 هجری قمری بنا شده است.

مدرسه کاسه گران

این مدرسه طلبه نشین نیز از بناهای دوره شاه سلیمان صفوی است که در بازار" ریسمان" اصفهان واقع شده است. این مدرسه تزئینات گچ بری و کاشی کاری های زیبایی دارد و به وسیله یکی از رجال آن دوره به نام "آقا میر محمد مهدی" ملقب به " حکیم الملک" در سال 1105 هجری قمری بنا شده است. کتیبه های داخلی مدرسه سال 1013 هجری قمری را نشان می دهد.

منار جنبان

این بنا به صورت یک بقعه و دو مناره است که بر روی قبر ( عمو عبدالله) از زاهدان و صلحای معروف قرن هشتم هجری بنا شده است و سنگ قبر آن تاریخ 716 هـ.ق مقارن با اواخر سلطنت ( اولیجاتیو) ایلخان مغول را نشان می دهد. ایوان منار جنبان یکی از نمونه های ابنیه سبک مغولی ایران است که از آن دوره کاشی کاری هایی نیز به یادگار دارد. مناره ها بعدا و احتمالا در اواخر عصر صفویه به ایوان مزبور اضافه شده است و با حرکت دادن یکی از انها دیگری نیز حرکت می کند. نکته جالب در این بنا قدیمی آن است که وقتی یکی از مناره ها به حرکت درآید نه تنها مناره دیگر به حرکت در می آید بلکه تمامی این ساختمان مرتعش می شود. در حال حاضر، از این اثر تاریخی بشدت مراقبت می شود.

مناره دارالضیاء

دو مناره معروف به مناره های " دارالضیافه" که " دارالضیاء" نیز گفته شده است، در محله " جوباره" اصفهان واقع شده اند و از بناهای قرن هشتم هجری اند. کتیبه مناره ها فرو ریخته است و نمی توان سال قطعی ساختمان آن ها را دریافت. این دو مناره تزئینات کاشی کاری نیز دارند و چنان که از نام آن ها پیداست، سردر مهمان سرای مشهوری بوده اند که به امیر یا حکمران یا پادشاهی در قرن هشتم تعلق داشته است.

مناره باغ قوشخانه

این مناره را ( طوقجی) و به واسطه مجاورت آن با " آرامگاه علی بن سهل" مناره علی بن سهل نیز گویند. این مناره در منتهی الیه شمالی محله جوبار واقع شده و از بناهای قرن هشتم هجری است. این مناره دارای تزئینات کاشی کاری است و قسمتی از تارک مناره و تزئینات کاشی کاری آن فرو ریخته است. وجه تسمیه ان به قوشخانه، به مناسبت مجاورت آن به یکی از باغ های سلطنتی دوره شاه عباس اول صفوی است که گویا بازهای شکاری پادشاهان صفوی در این باغ نگهداری می شده اند.

مناره چهل دختر

یکی از آثار جالب دوره سلجوقی در اصفهان مناره چهل دختر است که با تزئینات آجری و کتیبه های کوفی آراسته شده است، این مناره را " ابوالفتح نهوجی" در سال 501 هجری بنا کرده است. نهوج از توابع اردستان و سال 501 مقارن با سومین سال پادشاهی سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی است که در آن زمان اصفهان پایتخت سلسله سلجوقی بوده است.

مناره ساربان

این مناره در شمال محله ( جوباره) و در قسمت یهودی نشین اصفهان واقع شده است و از زیباترین مناره های عهد سلجوقی است که در قرن ششم هجری بنا شده است و تزئینات آجری و کاشی کاری دارد. این مناره حدودا 54 متر ارتفاع دارد.

مناره زیار

این مناره در دهکده ( زیار) در 30 کیلومتری شرق اصفهان و در ساحل جنوبی زاینده رود واقع شده و تزئینات آجری زیبایی دارد. زمان ساخت آن را قرن ششم هجری می دانند. نام زیار که به محل استقرار این مناره اطلاق می شود، به احتمال قوی، با دوره حکمرانی مرداویج زیاری ارتباط دارد که در اغاز قرن چهارم، شهر اصفهان پایتخت وی بوده است و در ساحل زاینده رود قصر هایی برای سکونت و مراکز اداری حکومت وی بنا شده بود.

مناره راهروان

این مناره که در خارج از شهر اصفهان قرار دارد، یکی از آثار قرن ششم هجری است که تاریخ بنای آن را بعد از مناره های " مسجد علی" و " ساربان " حدس زده اند. این مناره از مناره های زیبای عهد سلاجقه است.

قلعه فارفا آن

این قلعه در قریه " فارفا آن" رویدشت اصفهان واقع شده است و دژی است که در عهد ساسانیان بنا گردیده است ." فارفا آن" در قدیم یکی از شهرهای حاکم نشین اصفهان به شمار می آمد.

کاروان سرای مهیار

این کاروانسرا که در 52 کیلومتری جنوب اصفهان و در دهکده ای به همین نام قرار گرفته است، به صورت چهار ایوانی و به شکل مستطیل بنا شده است. این کاروانسرا به احتمال زیاد، در زمان شاه اسماعیل بنا گردیده است. اهمیت دیگر آن در بناهای متعدد ان مانند آسیاب، نانوایی، قهوه خانه و بازار است که در مجموع یک شهرک کوچک را در این جاده تشکیل داده است.

پل الله وردی خان ( سی و سه پل)

این پل که در نوع خود شاهکار بی نظیری از آثار دوره شاه عباس اول صفوی است، به هزینه و نظارت سردار معروف او " الله  وردی خان" بنا شده است. این پل به نام های " سی و سه چشمه"، " چار باغ"، " جلفا ". بالاخره " زاینده رود " معروف است . تاریخ بنای این پل را شیخ علی نقی کمره ای شاعر زمان شاه عباس در یک قطعه شعر به ماه تاریخ، سال 1005 هجری ذکر کرده است. این سال مقارن ایامی است که خیابان چهار باغ نیز احداث شده است. این پل در حدود 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و طولانی ترین پل بر روی زاینده رود است. در دوره صفویه مراسم جشن آبریزان یا آبپاشان در کنار این پل صورت می گرفت . در سفر نامه های سیاحان اروپایی آن دوران به برگزاری این جشن اشاره شده است. ارامنه جلفا هم مراسم خاج شویان  خود را در محدوده همین پل برگزار می کرده اند. این پل یکی از شاهکارهای معماری و پل سازی ایران محسوب می شود. و از زیبایی و عظمت منحصر بفردی برخوردار است.

پل خواجو

پل خواجو یا " پل شاهی" که از اواخر دوره تیموری شالوده هایی داشته است. به امر شاه عباس دوم در سال 1060 هجری به صورت امروزی آن ساخته شد. غرفه های آن با تزئینات کاشی کاری و نقاشی پوشیده شده است. پل خواجو به هنگام طغیان آب زاینده رود، منظره ای دیدنی می یابد. برای اقامت موقتی شاه صفوی و خانواده او در وسط پل ساختمان مخصوصی که به نام " بیگلر بیگی " شهرت دارد، بنا شده است. این ساختمان هم اکنون نیز وجود دارد. اتاق های آن دارای تزئینات نقاشی است. نام اصلی این پل در ماخذ دوران صفوی، پل شاهی آمده است. و خواجو نامی است که طی دو قرن اخیر به مناسبت مجاورت با محله خواجو به ان اطلاق شد.

نام این پل هیچ ارتباطی به نام شاعر قرن هشتم هجری یعنی خواجوی کرمانی ندارد. این پل در سال های نه چندان دور به نام های " پل شیراز" و " پل بابا رکن الدین" معروف بوده است.

پل شهرستان

این پل در ناحیه " جی" قدیم و 4 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده و قدیمی ترین پلی است که بر زاینده رود احداث شده است . پل شهرستان از نظر معماری فوق العاده جالب توجه است و به عقیده باستان شناسان اساس و بنیاد آن به دوره ساسانیان مربوط  است؛ ولی ساختمان های روی پل از نحوه معماری دوره اسلامی متأثر گردیده اند.

پل مارنان

نام این پل که در اصل " ماربین " نام داشته، از کلمه " مهربین" اوستایی اخذ شده است . قرن ها قبل از ظهور زردتشت ، معبد مهرپرستان بر فراز کوه سنگی قرار داشت. نام این بلوک در دوره ساسانیان مهربین بود و در طول مدت 14 قرن دوره اسلامی به " ماربین " معروف شد. پل مارنان واسطه اتصال دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه در غربی ترین سمت شهر اصفهان بود.

جاذبه های طبیعی

آبشار شالورا

این آبشار در 65 کیلومتری غرب اصفهان و در نزدیکی روستای جو میهن قرار دارد.

آبشار کرد علیا

این آبشار که در 90 کیلومتری غرب اصفهان و در ارتفاعات دالانکوه قرار دارد، از آب شدن برف های دالانکوه به وجود آمده است و در بهار منظره بسیار زیبایی ایجاد می کند.

 چشمه آب معدنی ورتون

در 43 کیلومتری جاده اصفهان به یزد جاده ای فرعی وجود دارد که پس از طی 18 کیلومتر به ناحیه ورتون می رسد. بعد از ورتون در فاصله 12 کیلومتری چشمه های معدنی ورتون قرار گرفته اند. در این منطقه حمام هایی به سبک دوره صفویه است که اکثرا مخروبه اند و برخی از ان ها که سالم است مورد استفاده مردم قرار می گیرد. آب گرم ورتون از دسته آب های کلروره بی کربناته و سولفاته گرم است. خواص درمانی استحمام در این آب عبارت است از : تسکین دهندگی دردهای عصبی و رماتیسمس، این آب در صورت نوشیدن باعث ازدیاد ترشح معده می گردد. به سبب وجود سولفات سدیم در ترکیب آن، این آب خاصیت ملین دارد و سرانجام وجود اهن در ترکیب آن، در درمان کم خونی مؤثر است.

اماکن زیارتی و مذهبی

مسجد جامه عباسی ( مسجد شاه)

ساختمان مسجد جامه عباسی، در ضلع جنوبی میدان تاریخی اصفهان در سال 1020 هجری قمری به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شد. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث " علیرضا عباسی " در سال 1025 نگاشته شده و حاکی از ان است که شاه عباس این مسجد را از مال خاص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود " شاه طهماسب " اهدا نموده است، در ذیل این کتیبه ، کتیبه دیگری است که از استاد عای اکبر اصفهانی ( مهندسی معمار مسجد ) تجلیل شده است.

مسجد شیخ لطف الله

این مسجد بی نظیر شاهکار دیگری از هنر معماری و کاشی کاری قرن یازدهم هجری قمری است که به فرمان شاه عباس اول در مدت 18 سال ساخته شده است. ساخت سر در معرق آن در سال 1011 ه.ق اتمام یافت و ساختمان تزئینات آن در سال 1028 هجری قمری به اتمام رسیده است. کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و به تاریخ سال 1012 هجری قمری است معمار و بنای مسجد " استاد محمد رضا اصفهانی " است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد لوحه کوچکی ذکر شده است. باستان شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته اند: " به سختی می توان این بنا را محصول دست بشر دانست. " شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه و از مردم " میس" از قراء " جبل عامل " در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید . این مسجد به منظور تجلیل از او احداث گردید.

مسجد و مناره برسیان

این مسجد در 42 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده و یک اثر خالص سلجوقی است. مناره آن را در سال 491 و محراب آن را در سال 498 هجری قمری ساخته شده است. تزئینات آجری داخل مسجد شبیه به گنبد تاج الملک در مسجد جمعه اصفهان است و به احتمال قوی معمار هر دو بنا یکی بوده است.

مسجد گار

این مسجد که از دوره سلاجقه است در دهکده " گار " که امروزه آن را " جار " تلفظ می کنند و در جنوب بستر زاینده رود واقع شده است قرار دارد. از این مسجد جز ویرانه هایی باقی نمانده است ولی مناره آن وضع خوبی دارد و به موجب کتیبه کوفی موجود در آن ، در سال 515 ه.ق به وسیله شخصی به نام " سید الروساء ابوالقاسم " بنا شده است.

مسجد سرخی

این مسجد کوچک که نماز خانه آن در سالهای اخیر بازسازی شده است در سال 1014 ه.ق توسط خلف نامی که سفره چی شاه عباس اول بود بنا گردیده است. در گذشته این مسجد را مسجد سفره چی می نامیدند. ولی کلمه سفره چی در طول زمان به سرخی تبدیل شده است. سر در این مسجد حاوی کتیبه ای است به خط ثلث که با کاشی معرق سفید به زمینه ای به رنگ آبی نوشته شده است.

مسجد لبنان

این مسجد در حاشیه غربی اصفهان و در محله لبنان از محلات قدیمی شهر اصفهان واقع شده است. از آثار تاریخی آن جز چند قطعه گچبری از قرن هشتم و چند قطعه کاشی کاری از دوره شاه سلیمان به خط ( امامی ) و اوح سنگی سردر، چیز دیگری باقی نمانده است. منبر قدیمی این مسجد از نمونه های جالب توجه عهد صفویه است. گنبد و مناره کاشی کاری شده این مسجد از الحاقات نیم قرن اخیر است.

مسجد رکن الملک

این مسجد به وسیله ( میر سلیمان خان شیرازی ) ملقب به " رکن الملک " در ابتدای تخت فولاد اصفهان بنا شده و یکی از بناهای مشهور دوره قاجاریه است. سردر، گنبد و داخل آن با تزئینات کاشی کاری آراسته شده و آرامگاه " رکن الملک " در یکی از اتاق های سرسرای ورودی صحن آن قرار دارد. کتیبه های این مسجد و مدرسه کوچک متصل به آن که تاریخ سال های 1319 تا 1325 هجری قمری را دارد. دارای اشعار فارسی است که در اطراف صحن مسجد با کاشی کاری زیبا بسته اند.

مسجد اریزان

مسجد اریزان که سال ها به دست فراموشی سپرده شده بود،بسیار زیباتر از دو بنای مساجد کاخ و دشتی است و داخل آن با تزئینات گچ بری نیز آراسته شده است. طی سال های اخیر تعمیراتی در این مسجد به عمل آمده است.

مسجد قطبیه

این مسجد، در دوره " شاه طهماسب اول " به وسیله " قطب الدین علی باب الدشتی " بنا شده است . سردر زیبای این مسجد را برای محافظت به باغ چهل ستون انتقال داده اند. در کتیبه آن ، سال 950 ه.ق ثبت شده است.

مسجد سین

این مسجد در 24 کیلومتری شمال اصفهان واقع شده و از آثار دوره سلاجقه است. به موجب یک کتیبه خط کوفی موجود ، مسجد را " ابئغللب یحیی " در سال 529 هجری قمری بنا کرده است. مناره مسجد " سین " در سال 529 ه.ق بنا گردیده است. مناره مسجد " سین " در سال 526ه.ق به وسیله " ابو اسماعیل محمد " بنا شده است.

مسجد اشترجان ( اشترگان)

این مسجد در دهکده " اشترگان " لنجان که امروزه اشترجان تلفظ می شود و تا شهر اصفهان 38 کیلومتر فاصله دارد واقع شده است. سردر مسجد آن 13 متر ارتفاع دارد و با کاشی های سبک اوایل قرن هشتم هجری قمری و تزئینات گچبری  به شیوه همان دوره ، آراسته شده است. مناره های این مسجد مانند منارجنبان متحرک است. تاریخ ساختمان سال 715 ه.ق و بانی آن " فخرالدین محمد بن محمد اشترجانی " است.

مسجد جارچی

این مسجد در بازار بزرگ اصفهان واقع شده است و داخل آن تزئینات کاشی کاری معرق قرار دارد. کتیبه سردر آن نام ( شاه عباس اول) و ( ملک سلطان جارچی باشی) را که بانی ساختمان مسجد بود در بردارد و سال 1019 هـ.ق در آن ذکر شده است. جارچی باشی کسی بود که فرمان های شاهان صفوی را در میدان های شهر به اطلاع مردم می رساند.

مسجد ایلچی

این مسجد در محله( احمد آباد ) اصفهان واقع شده است این بنا در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی بنا گردیده است و سردر و قسمت هایی از داخل آن کاشی کاری شده است.

امامزاده اسماعیل

در حاشیه شرقی خیابان هاتف که قدیمیترین قسمت شهر اصفهان است ، مجموعه جالب توجهی وجود دارد کشتمل بر یک مسجد بسیار قدیمی به نام شعیا و مقبره امام زاده اسماعیل که رواق و سردر صحن و گنبد زیبا و آجری بزرگ آن که از نوع گنبد های چهار سوی اصفهان است، جلب توجه می کند. این مجموعه نفیس نمونه ای از معماری و تزئینات عهد سلجوقی و صفوی است

امام زاده جعفر

بقعه " جعفریه " که از بناهای قرن هشتم ، با تاریخ 725 هجری قمری است در حاشیه خیابان هاتف رو به روی امام زاده  اسماعیل قرار گرفته است. این بنا همانند یک برج آجری است که نمای خارجی گنبد و اطراف آن با کاشی کاری و کتیبه های زیبایی تزئین یافته است.

امام زاده ابراهیم

بنای امام زاده ابراهیم در 24 کیلومتری شرق اصفهان در روستای زمان آباد برخوار واقع شده است. این امام زاده صحنی وسیع با اتاق هایی در اطراف دارد. این امام زاده به حضرت موسی بن جعفر (ع) منسوب است.

بقعه هارون ولایت

بقعه هارون ولایت در دوره شاه اسماعیل اول صفوی و در سال 918 هـ.ق به دستور یکی از امرای مشهور او به نام " دورمیش خان " و با نظارت وزیر او " میرزا شاه حسین اصفهانی " بنا شده است. نام " دورمیش خان " سردار مشهور شاه اسماعیل و " حسین "که اشاره ای به نام میرزا شاه حسین وزیر است. " هارون ولایت " از دوره صفویه به بعد همواره از زیارتگاه های ورد علاقه مردم اصفهان مخصوصا مردم روستاها بوده است. صاحب مدفن را از اولاد حضرت امام علی النقی (ع) ذکر کرده اند.

بقعه ستی فاطمه

یکی از اماکن مقدس اصفهان به نام ستی فاطمه، در مجاورت بقعه شاه زادگان قرار دارد. بقعه ستی فاطمه ، مقبره و ضریح دارد و معروف است که شخص مدفون در این آرامگاه، فاطمه صغری بنت امام موسی بن جعفر( ع) است. ساختمان صحن و بقعه آن از دوره صفویه به یادگار مانده است.

بقعه شاه سید علی اکبر

این بقعه که در 18 کیلومتری شمال شرق شهر رضا واقع شده ، از آثار دوره صفویه است و کتیبه زیبای کاشی کاری شده ای دارد . ضریح آن در گوشه ای از بقعه ، متصل به دیوار جنوبی آن ، نصب شده و تزئینات آن منبت کاری ساده و با مشبک های برنجی است که در سال 1251 هجری قمری ساخته شده است.

بقعه شاه رضا

زیارتگاه شاه رضا در مسیر اصفهان به شیراز، در 84 کیلومتری جنوب اصفهان واقع شده است. تزئینات کاشی کاری گنبد از ابتدا در زمان صفویه صورت گرفته است سپس در قرن سیزدهم هجری قمری تعمیر و تجدید بنا شده است و داخل آن نیز با تزئینات آینه کاری آراسته شده است. این امام زاده، زیارتگاه عمومی مردم " شهرضا " و دهات اطراف آن است.

کلیسای بیت اللحم

این کلیسا در میدان جلفا ، به فاصله کمی از کلیسای مریم قرار دارد. ساختمان آن را یکی از ارامنه نیکوکار آن دوره به نام " خواجه پطروس ولی جانیان " احداث کرده است. تصویر او در دیوار کلیسا جای داده شده است.

کلیسای وانک

این کلیسا بزرگ ترین و زیباترین کلیسای جلفای اصفهان است که تزئینات و نقاشی های فضای داخلی بسیار جالب توجه است. تاق کلیسای وانک که در زبان ارمنی کلیسای اعظم معنی می دهد از نظر طلا کاری سقف و سطح داخلی گنبد و نقاشی های تاریخی یکی از زیباترین کلیساهای جلفای اصفهان است و در نوع خود بی نظیر است. این کلیسا به نام های " سن سو " و " دوآمناپرکیج " نیز معروف شده است. کتیبه تاریخی ناقوس ، نام های شاه سلطان حسین و خلیفه بزرگ و بانی ساختمان را در بر دارد. این کتیبه به زبان و خط ارمنی است و در سال 1702 میلادی در آنجا نصب شده است.

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات استان

استان اصفهان با مساحتی حدود 105937 کیلومتر مربع بین 30 درجه و 43 دقیقه تا 34 درجه و 27 دقیقه عرض شمالی خط استوا و 49 درجه و 36 دقیقه تا 55 درجه و 31 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این استان که در مرکز ایران واقع شده است از شمال به استان های مرکزی، قم و سمنان؛ از جنوب به استان های فارس و کهگیلویه و بویر احمد ؛ از شرق به استان های لرستان و چهار محال بختیاری محدود است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، این استان دارای 17 شهرستان، 60 شهر، 37 بخش و 116 دهستان و مرکز آن اصفهان است.

جغرافیای تاریخی استان

در ادوار پیش، اصفهان نقش پلی را داشت که قسمت های کم ارتفاع شرق فلات ایران را با سرزمین های کوهستانی غرب مرتبط می ساخت و برای اطراق سرمازدگان کوهستان غرب و گرمازدگان و خستگان هوای خشک شرق، محل مناسب و مطلوبی بود. از اصفهان قبل از اسلام، یعنی دوره حکومت مادها و دوره شاهنشاهی هخامنشیان،اشکانیان و ساسانیان اطلاعات زیادی در دست نیست و از آن دوره ها،آثار قابل توجهی بر جای نمانده است. آنچه مسلم است، استقرار جلگه اصفهان در میان بیابان ها و کوه های خشک مرکزی ایران از یک طرف و اهمیت و موقعیت ارتباطی خاص آن در مرکز فلات پهناور ایران از طرف دیگر، تاریخ و سابقه آن را به سابقه و قدمت کشور ایران مرتبط کرده است. پیش از برپایی پادشاهی مادها، اصفهان حد شرقی ممالکی بوده است که بابلی ها از آن اطلاع داشته اند و به احتمال قوی جزو ناحیه ( انزان) یا ( انشان) بوده است.

استان اصفهان یکی از بزرگترین مراکز تولید انواع مختلف صنایع دستی ایران محسوب می شود. این استان از قدیم الایام مهد هنرهای زیبا و صنایع ظریف بوده است. تزئینات آجری، کاشی کاری، گچ بری و انواع خط در آثار تاریخی اصفهان، از حدود قرن ها پیش تا دوره معاصر، بر اطراف و جوانب مناره ها و داخل و خارج مساجد، قصر ها و هنرهای زری دوزی و قلم کاری، ترمه و نقره کاری و تذهیب و تحریر انواع کتاب، قرآن و قطعات نگارگری و نقاشی جملگی به مرکزیت هنری اصفهان گواهی می دهند.

سیم کشی، زربافی،گلابتون دوزی، پولک دوزی، زنجیره بافی، قالی بافی و نساجی از صنایع دستی رایج اصفهان است. این صنایع در عهد شاهان صفوی رونق فراوان دشات. در دوران قاجاریه، بازار صنایع دستی در اصفهان از رونق افتاد. ولی بعد از انقلاب مشروطه باز توسعه یافت. به طور کلی طرح و نقش عموم مصنوعات دستی اصفهان اعم از فرش و قلمکار و ظروف قلم زنی و کاشی، دوختنی های روی پارچه تحت تاثیر طرح های تز ئینی دوران صفویه قرار دارد و طراحان اصفهان، به نسبت قدرت درک ومهارت خود از آثار قدیمی اقتباس می کنند و با خلاقیت خود، آن ها را زیباتر می سازند. در حال حاضر اهم صنایع دستی استان عبارتند از :

قالی بافی:

اصفهان در زمان صفویه یکی از مراکز عمده قالیبافی بود. در این شهر تعداد زیادی کارگاه وجود داشت که در ان قالیهای زربفت بافته می شد. اصفهان در فتنه افغان آسیب فراوان دید و تعداد بسیاری از هنرمندان و صنعتگران خود را از دست داد ولی پس از چندی توانست رونق خود را به دست آورد. در زمان قاجاریه قالی بافی اصفهان دوباره احیاء شد. در جنگ جهانی اول اصفهان یکی از مراکز عمده تهیه قالیچه بود و پس از آن نیز بحرانهای زیاد اقتصادی تاثیر در کار قالی بافی نگذاشت چون قالیچه های آن بسیار ارزان تهیه می شد.

تعداد رنگ های انتخاب شده در قالیهای اصفهان بسیار محدود است. گره قالیهای اصفهان فارسی بوده و جفتی آن نیز کم نیست. رنگ های طبیعی بسیار کم مصرف می شود و بیشتر در قالیهای خوب از رنگهای شیمیایی دندانه ای استفاده می شود.

خاتم سازی اصفهان:

خاتم هنر آراستن سطح اشیاء با مثلثهای کوچکی است که طرح های گوناگون آن همواره به صورت اشکال هندسی منظم بوده است. این شکل های هندسی را با قرار دادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. می توان گفت ، کار خاتم نقش های هندسی تشکیل شده از مثلث های سه پهلو ( متساوی الاضلاع) است که از عاج،استخوان،چوب و مفتول برنج ساخته شده و معمولا به ضخامت 2 میلی متر در سطح خارجی یا سطح داخلی و خارجی اشیاء چوبی چسبانده می شود.

آثار که از قدیم مانده نظیر درهای کاخ ها، رحل های قرآن و صندوق های مقابر خاتمکاری نشان می دهد که این هنر در زمان قدیم و به ویژه عهد صفویه رواج کامل داشته یکی از مراکز اصلی آن هم اصفهان بوده است. اما همین معلوم می کند تا چند سالی این هنر در اصفهان رو به زوال گذاشته و تنها شیراز مرکز این صنعت شده است.

در ابتدا کار خاتم با استفاده از مثلث های بسیار بزرگ که پهلوی هم قرار می دادند تهیه می شد. ولی بتدریج با پیشرفت ذوق و تبحر هنرمندان ابعاد مثلث ها ریز تر و کوچکتر شد. به هر حال هنر خاتم سازی از زمان پیدایش تا کنون تحولاتی راداشته است.

صنعتگران خاتم ساز برای تهیه خاتم از مواد اولیه متنوعی استفاده می کنند که در کمتر صنعت دستی دیگری اینچنین تنوعی به چشم می آید.

این موارد عبارتند از: چوب فوفل، چوب گردو، چوب نارنج، چوب عناب، استخوان شتر، مفتول برنجی، لایه برنجی، سریشم گرم، سریشم سرد، فرمالین، فیبر و روغن جلا و تخته سه لایه.

غیر از آن برای تکمیل ساخت از چفت و لولا و غیره نیز استفاده می کنند.

از خاتم در تهیه محصولات مختلفی استفاده می شود که از آن جمله است: قاب عکس، جعبه سیگار، عصا، پیپ، جعبه لوازم آرایش، جا کلیدی، جاقلمی و جلد آلبوم.

در اصفهای علاوه بر اشیاء خاتم که به سیوه شیرازی می سازند قسمتی از مصنوعات خاتم را با نقره و مینا سازی توام کرده اند که در شیراز وجود ندارد. مثلا: جعبه های خاتمی که رویه های آن را نقاشی مینیاتور می کنند و روی آن را روغن می زنند.

ساخت و قلم زنی فرآورده های مسی و برنجی:

یکی از پر رونق ترین رشته های صنایع دستی اصفهای ساخت و قلم زنی محصولات نقره ای، مسی و برنجی است.

مواد اولیه مورد مصرف سازندگان فرآورده های مس و برنج و نقره شامل نقره، مس، برنج و آلیاژ مس و برنج است.

مقداری از مواد اولیه مذکور از کشورهای دیگر نظیر یوگسلاوی بقیه آن در ایران از شرکتهای برق منطقه ای و شرکت ملی نفت ایران و غیره تهیه می شود.

ابزار کار صنعت گران این رشته از دو دسته تشکیل می شود.

یک دسته از ابزار در مرحله ساخت محصولات مورد استفاده قرار می گیرد مانند دستگاه خم کاری، موتور فرچه، کوره برقی، سندان، چکش و دسته دیگر که در مرحله قلم زنی مورد احتیاج است و عبارت است از دستگاه قیر آب کنی، پرگار، تعدادی قلمآهنی، چکش و غیره است.

برخی از کارگاههای این رشته صرفاً به کار ساخت محصولات نقره مسی و برنجی مشغول هستند و در مقابل کارگاههایی نیز وجود دارد که فقط کار قلم زنی بر روی این فلزات را انجام می دهند و دسته سوم کارگاههایی می باشد که به هر دو کار ساخت و قلم زنی تواماَ می پردازند.

منبت کاری:

واژه منبت به معنای کنده کاری خاص و همراه با خلل و فرج بر چوب است که سابقه دیرینه دارد، شاید بتوان آغاز تاریخ منبت کاری را از زمانی دانست که انسان نخستین بار، با ابزاری برنده چوبی را تراشیده است.

در حال حاضر هم هنر منبت کاری همچنان رواج دارد و در گوشه و کنار ایران هنرمندان بسیاری بدان مشغولند اما متاسفانه رفته رفته استفاده از نقوش اصیل که شامل طرح های اسلیمی و ختایی یا گل و بوته است رو به فراموشی می رود و طرح های خارجی جای آنها را می گیرد.

در نوعی از این هنر به جای آنکه زمینه چوب را کنده کاری کنند و نقشمورد نظر را برجسته سازند چوب های مختلف را با رنگهای گوناگون طبیعی آن بریده، پهلوی هم قرار می دهند.

این کار شباهت زیادی به هنر موزاییک دارد. در اینگونه جدید از چوب های شمشاد برای رنگ زرد و عناب برای رنگ قرمز استفاده می کنند.

زمینه کار بیشتر از چوب گردو و یا ریشه درختان جنگلی ست. که خود دارای نقوش زیبایی هستند.

مهمترین ماده ای که روی آن منبت کاری میکنند چوب است.

این چوب باید محکم و بدون گره باشد. برای این منظور از چوب های آبنوس، فوفل، بقم، شمشاد، وعناب و گردو استفاده میکنند.

البته آبنوس و بق چون هم محکمتر و هم چربتر هستند دوام بیشتری دارند اما در ایران به خاطر فراوانی چوب گردو اکثراً از این چوب استفاده می شود.

منبت کاری چوب در شهرهای گلپایگان و اصفهای رونق ورو اج در خور و شایان توجهی دارد.

نمد مالی:

نمد مالی در استان اصفهان رونق فراوان دارد و یکی از مراکز مهم تولید انواع نمد شهر «شهرضا» است.

گیوه بافی و گیوه دوزی:

متاسفانه گیوه دوزی در شهرهای مختلف استان اصفهان در حال از بین رفتن است. گیوه دوزان این شهر علاوه بر تولید گیوه به تعمیر کفش نیز می پردازند. نحوه تولید گیوه که شامل تهیه رویه، تهیه تخت گیوه و نهایتاً دوخت رویه و تخت است، همانند سایر مناطق کشور است.

عبابافی در نایین:

نایین درمشرق شهر اصفهان قرار دارد و تنها صنعت دستی آن عبا بافی است که در ناحیه نزدیک شهر نایین به نام محمدیه وجود دارد.

حدود 25 درصد عباهای تولید شده در محل به فروش می رسد و بقیه به شهرهای مشهد و قم و گاهی کشورهای عربی ارسال می شود.

سفال و سرامیک سازی در شهرضا: در شهر اصفهان و نیز در شهرهای نطنظ و شهرضا در استان اصفهان سفال و سرامیک سازی رواج دارد.

شهرضا از مراکز عمده سفالسازی ایران است و محصولات آن دارای خریداران بسیار است.

نقش هایی که در سرامیکی شهرضا به چشم می خورد اغلب نقش گل و بوته و ماهی است وب رای رنگ کردن و لعاب نیز از اکسید های فلزات آهن، مس و منگنز و کبالت استفاده می شود. در شهر نطنز نیز یک کارگاه سرامیک سازی با استفاده از خاک استون و محصولات جالبی را تولید میکنند.

در شهر اصفهان هم کارگاههای متعدد سفال و سرامیک سازی وجود دارد.

پوست و پوستین دوزی:

صنعت پوست دوزی از صنایع دستی پر رونق اصفهان در گذشته بوده است.

ولی اکنون آن رونق دیرین را ندارد. فرآورده های پوستی اصفهان به لحاظ ظرافت و لطافت الیاف و رنگ سفید یک دست آن خواستاران زیادی دارد.

بررسی ها نشان می دهند که تعداد خریداران فرآورده های پوستی روز به روز در حال کاهش است، از طرفی کاهش تعداد کارگاههای پوست دوزی نیز حاکی از نقصان تقاضا برای محصولات مذکور است.

ملیله سازی در اصفهان:

یکی از رشته های صنایع دستی اصفهان که از ارزش هنری بسیاری برخوردار است و تولید محصولات آن نیز به ظرافت و دقت فوقالعاده دارد ملیله سازی ست و فرآورده های تولیدی صنعتگران این رشته نمایانگر ذوق سرشار آنان است.

باید به این نکته توجه کرد که در تولید برخی از فرآورده ها چون گل سینه وگوشواره تنها ملیله سازان دخالت ندارند بلکه از مینا سازان و زرگران هم استفاده میکنند و در مقابل انجام عمل به آنان کارمزد می دهند.

سکمه دوزی و قلاب دوزی:

یکی دیگر  از رشته های صنایع دستی موجود در شهر اصفهان سکمه دوزی و قلاب دوزی است.

مواد اولیه مورد استفاده سکمه دوزان و قلاب دوزان عبارت است از :

کتان ایرانی و خارجی و نخ پنبه ای ( که از تهران تهیه می شود و به صورت کلاف یا عمامه است) ، کتان خارجی را که بیشتر هم مورد استفاده دارد و عرض آن 140 سانتی متر است. رو میزی گرد، زیر بشقابی و دستمالهای مخصوص از  انواع محصولات سکمه دوزان یا قلاب دوزان است

نگارگری در اصفهان:

نگارگری در ایران از سابقه ای طولانی برخوردار است. در زمان شاه عباس دوم که اصفهان پایتخت و مرکز هنری ایران شد، نگار گری هم در این شهر تکامل یافت.

معمولاً برای نگارگری از چوب، عاج، فیبر و استخوان استفاده می شود و هر کارگاه راساً اقدام به تولید می کند و معمولاً برای دور قاب عکس و جعبه از خاتم و مینا استفاده می شود. ضمن انکه باید گفت عده ای از هنرمندان اصفهانی نیز در زمینه طراحی فرش، تذهیب و تشعیر هم فعالیت دارند.

نقره سازی:  

نقره سازی از جمله صنایع دستی رایج در شهر اصفهان است کارگاههایی که در آنها کار نقره سازی انجام می شود کارهای دیگر از جمله قلم زنی روی نقره محصولات مسی و برنجی انجام می دهد.

انواع فرآورده های تولیدی نقره سازان عبارت است از: سرویس چایی خور، گلدان، شمع دان و سرویس های چند پارچه.

مینا کاری اصفهان:

مشکل بتوان گفت از چه زمانی هنر مینا کاری در ایران رواج گرفته است. زیرا از روزگاران پیش از عهد صفویه نمونه هایی از میناکاری در دست نیست و حتی از دوران صفوی هم نمونه های قابل ملاحظه ای برجای نمانده است. لاکن در دوران قاجاریه مینا کاری به مقدار کم وجود داشته است و اشیایی مانند سر قلیان و کوزه قلیان و بادگیر قلیان را مینا کاری می کردند. رواج صنعت میناکاری در اصفهان از دوران پهلوی و حدود 1310 هـ ش است.  ومخصوصاً که این هنر – صنعت بوسیله یکی از استادان هنرمند و به نام اصفهان یعنی استاد شکرا... صنیع زاده بسط و توسعه یافت و شاگردانی در این مکتب تربیت شده اند که هر یک کانون دیگری در هنر مینا بوجود اوردند.

بیشتر اشیایی که میناسازان فعلی به بازار عرضه می کنند عبارتند از گوشواره، گلوبند، انگشتر، جعبه های بزرگ و کوچک آرایش زنانه، قوطی سیگار، جعبه های خاتم کاری و میناکاری، بشقاب مینا، گلدان مینا به اندازه های مختلف، تابلوهای بزرگ و کوچک میناکاری که با هنرهای دیگر مانند طلاکاری و خاتم کاری و مینیاتور ترکیب می شوند.

روی اشیا طلایی و نقره ای هم می توان نقره کاری کرد ولی اساساً مینا کاری روی مس انجام می شود.

کاشی سازی:

کاشی سازی یکی از اصلی ترین صنایع دستی اصفهان است. در این فرآورده ها ویژگی طرح ها و نقشه های قدیمی به خوبی حفظ شده است و حتی امروز هم خواستاران بسیاری دارد.

از دیگر هنرهایی که با استفاده از کاشی در این استان انجام می گیرد کاشی معرق می باشد که عبارت است از بریدن و خورد کردن کاشی و در کنار هم قرار دادن انهاست. از انجا که نقش هایی که روی کاشی ها پیاده می وشد تا حدی پیچیده است کاشی سازها نمی توانند آنها راب ه صورت ذهنی ترسیم کنند، از این رو صنعت گران طرح های مورد نظر را به طراح ها سفارش می دهند. پس از انکه طرح مورد نظر آماده شد صنعت گران ان را روی کاشی پیاده می کنند برای این منظور طرح مورد نظر را روی کاشی ساده که قبلاً آماده شده قرار می دهند و سپس روی خطوط طرح، سوزن فرو میکند و به این ترتیب خطوط نقشه در جای سوزن باقی می ماند که با ریختن گرد زغال روی منفذ های ایجاد شده،شکل و طرح مورد نظر بر روی کاشی انتقال داده می وشد. پس از آن خطوط را بر حسب ذوق و سلیقه رنگ آمیزی کرده و جهت پخت به داخل کوره می گذارند. از این به بعد محصولاماده عرضه به بازار خواهد بود.

طلاکوبی روی فولاد:

طلاکوبی یکی از شیو ه های تزیین اشیا و آثار فولادی است که در شهر اصفهان رواج دارد.

از فولاد علاوه بر افزارهای معمولی اقدام به ساخت علم نیز می کنند که می دانیم ان را پیشاپیش صف عزاداران به ویژه در مراسمک سوگواری سالار شهیدان امام حسین (ع) حرکت می دهند.

علم علاوه بر تیغه های فولادی معمولاً دارای پیکره هایی از برخی از پرندگان حیوانات دیگر و نیز گلدان، قوطی و شمعدان است که تمامی آنها به میله ای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است و بر روی تیغه های علم به ویژه تیغه وسط که از سایر تیغه ها بلند تر است اسماء مبارکه طلاکوبی می شود. در حال حاضر طلاکوبی بر روی مجسمه های پرندگان و حیوانات نظیر طاووس، کبوتر، آهو، شیر و غیره ( که در واقع به تقلید از پیکره هایی که به عنواع علم های سوگواری متصل است ساخته و پرداخته می شود.) نیز صورت می گیرد.

قفل سازی: چیزی که موجب شگفتی هر بیگانه ای که از ایران دیدن می کند می شود همانا نزدیکی و پهلوی هم بودن اشیاء بسیار کهن و کالای نو و وارداتی است.

در مورد قفل و کلید هم همینطور است. قفل کردن خزانه ها و انبارهای گندم و پرستش گاهها در هزاره دوم ق . م در مصر و بین النهرین متداول بوده است. قفلی که قفل ساز ایرانی می سازد نشانه نبوغ فنی او در جهات مختلف است. پاره ای از این قفل ها همانند قفل های مصری و یونانی است، برخی دیگر نیز مانند قفل های رومیان است. برخی به قفل های چینی و هندی می ماند و تعدادی هم مانند قفلهایی است که در اروپا از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی به کار برده می شد.

قفل های ایران را از دیدگاه فنی می توان به رده های زیر بخش کرد:

الف) قفل های ثابت در (کلیدون خانه)

1-    کلون دان

2-    کلون

3-    قفل فنر پخش شو

ب‌)  قفل آهن

1-    قفل فنر ( با کلید پیچی)

2-    قفل فنری (با کلید فشاری)

3-    قفل لوله ( با کلید پیچی)

4-    قفل رمز ( حرفی بی کلید)

لاکی روغنی

محصولات لاکی روغنی مختلف هستند. از آن جمله قلمدان سازی است.

قلمدان و قلمدان سازی با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد.

چرا که گرانمایه ترین میراث های نقاشی و نگارگری تذهیب و منبت کاری هنرمندان قدیمی ما بر جعبه های قلمدان نقش بسته است.

از طرفی قلمدان در گذشته ای نه چندان دور مهم ترین وسیله کتابت و بهترین عامل برانگیختن و ترغیب مردم طبقات گوناگون به فراگیری آموزش و خطاطی و خوشنویسی بود.

قلمدان سازی از عهد صفویه رونق و اعتبار افزونی گرفت.

قلمدان های این دوره از جمله اصیل ترین آثار هنری باستان به شمار می روند.

قلمدان ها به طور عمده از سه دسته تشکیل یافته اند ( از نظر جنس)

1-    قلمدان های چوبی

2-    قلمدان های فلزی

3-    قلمدان های مقوایی

به طور کلی از لحاظ اندازه قلمدان ها بر 4 گونه اند :

الف) کوچک که به ان نیم بهره نیز می گویند و ابعاد آن 2*13 سانتی متر است.

ب) قلمدان متوسط یا یک بهره که ابعاد آن 7/3 *21 سانتی متر است.

ج) قلمدان عادی که دو بهره نیز نامیده می شود و ابعادش 4/4* 5/23 سانتی متر است.

د) قلمدان بزرگ که تقریباً به اندازه جعبه قلمدان است به ابعاد 5/5*28 و سه بهره نام دارد.

از قلمدان سازهای معروف که قلمدان مقوایی می ساختند. که در دوره ی قاجار شهرت داشتند می توان به میرزا ابوالقاسم طباطبایی، مشهدی حسن تهرانی، عبدالحسین مقواساز اصفهانی و کریم مقوا ساز اشاره کرد.

از محصولات دیگر لاکی روغنی می توان به جلد سازی و قاب آینه اشاره کرد.

به لاکی روغنی های که از جنس کاغذ تهیه می شود پاپیه ماشه هم می گویند، پاپیه ماشه که اساساً واژه ای فرانسوی است و در فرهنگ های لغت به معنی کاغذ فشرده آمده معمولاً به اشیایی مقوایی که سطح آنها به وسیله نگار گری تزیین و با لاک مخصوص پوشش یافته است اطلاق می شود.

سابقه این نوع هنر که در گذشته « نقاشی روغن» یا « لاکی» نامیده می شد، چندان روشن نیست.

لیکن از آثار موجود در موزه ها چنین استنباط می شود که تا بعد از دوره سلجوقیان کلیه کتابهای خطی دارای جلد چرمی ساده یا ضربی و فاقد هر نوع تزینات اسلیمی بوده است.

در دوره ایلخانی نیز که شهر هرات مرکز عمده تحقیقات و تالیفات بوده و جلد کتاب بسیار معتبر  از نوع سوخت و جلد کتاب عادی معمولاً چرمی ساده یا ضرب بوده و برای تزیین کتب علاوه بر نقوش اسلیمی از خطوط ختایی استفاده می شده و ظاهراً تا آن زمان پاپیه ماشه در ایران رواج نداشته ولی اسناد معتبری در دست است که نشان می دهد این هنر از دوره صفویه به ایران راه یافته  به موازات سایر انواع صنایع دستی شکل گرفته و متکامل شده است.

سوزن دوزی اصفهان:

این« هنر – صنعت» تولیدش در انحصار زنان و دختران خانه دار است. در حال حاضر از این هنر علاوه بر کلاه برای تهیه زیر لیوانی، کمربند، کفش، جلیقه استفاده به عمل می آید.

طرح های سوزن دوزان عموماً ذهنی و ملهم از برداشتها و بینشهای مشخص هنرمندان از محیط طبیعت است و بیشتر شامل گل بوته های تمصیلی می شود.

صحافی: