زنجان

• نویسنده:
• تاریخ:
• منبع:
• گروه: علوم انسانی

تاریخچه شهر زنجان

تاریخ بنای شهر زنجان را با سلطنت اردشیر بابکان دانسته اند و در آن زمان، آن را شهین، یعنی منسوب به شاه می نامیده اند. این نام طی قرون و اعصار به زنگان و سپس به زنجان تبدیل شده است. در قرون چهارم و پنجم هجری قمری، زنجان به علت داشتن چراگاههای وسیع،  مورد توجه قبیله های ترک نژاد  قرار گرفت و قبیله های گوناگون ترک در زنجان  و نواحی مختلف آن، به ویژه در چمن سلطانیه، مسکن گزیدند. درحمله مغول، شهر زنجان و آبادی های اطراف آن آسیب فراوان دید. سپس ایلخانان مغول به این شهر توجه فراوان نشان دادند، مخصوصاً سلطان محمد خدابنده در توسعه این ناحیه کوشید. این شهر در سده های بعد نیز شاهد حوادث و رویدادهای اجتماعی، سیاسی و مذهبی نظیر شورش علی محمد باب، مبارزات ملوک الطوایفی، نهضت مشروطیت، تاخت و تاز فئودالها، درگیری دموکرات های آذربایجان و .... بوده است. 

مراکز تاریخی و باستانی

عمارت ذوالفقاری

مجموعه تاریخی عمارت ذوالفقاری، در مرکز بافت قدیمی شهر زنجان واقع شده است. این مجموعه شامل ساختمان های اندرونی و بیرونی است و پیش از احداث خیابان ذوالفقاری از طریق شبکه ارتباطی، طبقه همکف و زیرزمین ان به همدیگر راه داشت. این عمارت که از بناهای تاریخی و با ارزش شهر زنجان است، به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است.

بنای تاریخی رختشوی خانه زنجان

این بنا در مرکز بافت تاریخی شهر و در محلی معروف به باباجامال چوقوری ( گودال باباجمال) ساخته شده است و از طریق کوچه فرهنگ به خیابان سعدی زنجان که به فاصله یک صدمتر، و از سمت غربی آن می گذرد راه دارد در حال حاضر، این اثر منحصر به فرد تاریخی به موزه بایتان شناسی و مردم شناسی تبدیل شده است و هرروز مورد بازدید مراجعه کنندگان قرار می گیرد. در این محل، لباس های محلی و سنتی مردم مناطق مختلف ایران، هنرهای دستی و سنتی استان شامل چاروق، ملیله دوزی، معرق، ساخته های چوبی، فرش گلیم، چاقو، نمونه هایی از تولیدات کارگاه های کاشی سنتی، آجر و سفال سلطانیه، اشیای تاریخی و یافته های باستانی و میراث فرهنگی استان به معرض تماشای عموم گذاشته شده است.

حصار شهر زنجان

حصار شهر زنجان که به «قلعه زنجان» نیز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقی است که در فتنه مغول قسمت اعظم آن تخریب شده است؛ این حصار در دوره صفویه، به علت انطباق موقیعت آن بر روی نقشه طرح کلی شهر و هماهنگی آن با موانع طبیعی دفاعی که دایرا اهمیت سوق­الجیشی است، مجددا منطبق بر مسیر دیوار قبلی بازسازی شده است

حمدالله مستوفی در نزهه­القلوب، اندازه پیرامون باروری شهر را ده هزار گام گزارش کرده است. اگر درازای هر گام 45 سانتی­متر درنظر گرفته شود، اندازه دوره قلعه 4500 متر خواهد بود که در حال حاضر نیز تقریباً با ابعاد ان مطابقت می­کند

عرض حصار در پی آن، 250 سانتی­متر و ارتفاع آن 8 متر بوده است. ادوارد براون نیز ارتفاع آن را 15 الی 20 فوت ذکر نموده است

این حصار با خشت­های به ابعاد   10*50*50سانتیمتر و ملات گل ساخته شده است و تعداد برج­های دفاعی آن به درستی معلوم نیست

قلعه زنجان از طریق 6 دروازه ورودی با روستاهای حوزه نفوذ زنجان و شهرهای هم جوار آن مرتبط بوده است. در داخل این حصار عناصر تاریخی شهر احداث شده­اند

قلعه شمیران

در ناحیه طارم علیای زنجان واقع می باشد و قدمت آن به دوره پیش از اسلام بر می گردد.

قلعه سانسیر ( گور قلعه )

در قسمت طارم علیای زنجان واقع شده  و به دوره ساسانی و اسلامی تعلق دارد.

حمام قدیمی قیصریه

این حمام در بازار قیصریه زنجان قرار دارد و در دوره قاجاریه ساخته شده است.

حمام قدیمی حاجی داداش

در شهر زنجان و در بازار میوه فروش ها قرار دارد و در دوره قاجاریه ساخته شده است.

پل میر بهاء الدین

این پل بر روی رودخانه زنجان رود در دوره قاجاریه ساخته شده است.

جاذبه های طبیعی

رودخانه قزل اوزن

رودخانه قزل اوزن یکی از طولانی‌ترین رودخانه‌های ایران است. این رود از ارتفاعات کردستان سرچشمه می‌گیرد و در ناحیه جنوب غربی وارد خاک استان زنجان شده از جنوب به صورت مارپیچ، خدابنده، ماهنشان و شمال غرب را دور زده وارد محدوده میانه و خلخال می‌شود و با گردش به سمت شرق در منطقه طارم علیا (آب‌بر) دوباره وارد خاک استان زنجان و شهرستان طارم می‌شود سپس در شهرستان طارم دهستان گیلوان از استان زنجان خارج شده و با دریافت شاخه شاهرود در شهر منجیل، با نام سفید رود به سمت شمال جریان یافته و به دریای خزر می‌ریزد

این رود که از کوه های چهل چشمه کردستان سرچشمه می گیره در طی مسیر خود زمین ها رو شسته وخاک رس قرمز رنگ رو با خود حمل می کنه و به نظرهر بیننده، این رودخانه سرخرنگ بوده وبه همین جهت به قزل اوزن معرف شده است.

قزل اوزن واژه‌ای ترکی است و از دو جزء قزل به معنای سرخ و اوزن به معنای شناور تشکیل شده است. نام تاریخی این رود در منابع یونان باستان آماردوس (برگرفته از نام قوم آمارد) بوده است. در منابع اسلامی آن را نهر الابیض (به معنای رود سفید) خوانده‌اند و در سده‌های میانه تمام این رود به نام سپیدرود یا سفیدرود معروف بود ولی بعدها فقط به بخشی از آن که از منجیل تا دریای خزر قرار دارد، سفیدرود می‌گفتند. اکنون از سرچشمه این رود تا منجیل به نام قزل اوزن خوانده می‌شود.

 زنجان رود

این رودخانه که در زنجان به رود چای نیز معروف است، از چمن سلطانیه و کوه‌های آغ داغ در آن حوالی سرچشمه گرفته و پس از عبور از بخش حومه زنجان و اراضی چایپاره و دریافت رودخانه‌های محلی کوچک در حوالی رجئین، به قزل اوزن می‌پیوندد. باغ‌های سرسبز و پربرکت زنجان چای در طول مسیر این رودخانه قرار گرفته و امکان کشت میوه‌های درختی، غلات و حبوبات را فراهم آورده است.

این رودخانه به علت استفاده بیش از حد آب در امر کشاورزی و باغداری که با احداث سدهای محلی به نام بند در طول رودخانه کم‌آب شده و در برخی نقاط کاملاً خشک می‌شود ولی برای بند بعدی به علت زاینده بودن رودخانه، آب قابل توجهی جمع می‌شود.

چشمه معدنی وننق زنجان

این چشمه در حدود 21 كیلومتری جاده زنجان - میانه و در دهكده وننق واقع شده است و راه آن از میان كشتزارها و تپه‌‌های متعدد می‌گذرد. چشمه بر بالای تپه‌ای كه 200 متر ارتفاع دارد، قرار گرفته است.
عرض یك متر است كه آب آن از شمال غربی حوضچه خارج شده و در مجرای باریكی سرازیر می‌شود و آبدهی آن در حدود 7 لیتر در دقیقه است؛ مظهر دوم یك حوضچه مربع‌شكل در ابعاد 2/5×2/5 متر است و عمق آن، در حدود یك متر است و اطراف آن را سنگ‌چین كرده‌اند. قسمت اعظم آب در سمت جنوبی این حوضچه از زمین خارج می‌شود و در مجرای كوچكی سرازیر می‌شود و آبدهی آن در حدود 10 لیتر در دقیقه است.
بررسی و آزمایش آب دو چشمه آب‌معدنی وننق نشان می‌دهد كه آب این چشمه،‌ در ردیف آب‌های معدنی سولفاته كلسیك گرم است.

غار خرمنه سر

غار خرمنه سر، در روستای شاه نشین و در بلندای کوه خرمنه سر که 1600متر ارتفاع دارد، واقع شده و به «شاه نشین » ‏نیز معروف است. در این غار چاه های بسیار و دره های خطرناک و لغزنده ای وجود دارد؛ بنابراین برای بازدید از آن حتماً باید از وسایل غارنوردی وکوه نوردی بهره گرفت. برخورداری غار مزبور از نماهای تالار مانند، دالان ها و دهلیزهای زیبا و دخمه های شبیه مغازه های قدیمی بازارهای شهرهای سنتی، که چنین برمی آید که از زیستگاه های انسان های نخستین بوده است. ‏برای رسیدن به دهانه غار (خرمنه سر)، ابتدا از بستر رودخانه ای که ازکوه های شمالی شانشین سر چشمه می گیرد و از میان درختان سرسبز زیتون و انجیر باید گذشت و به سوی ارتفاعات شمالی پیش رفت تا در نزدیکی قله کوه خرمنه سر، دهانه مشبک و پنجره مانند وسیع غار را دید.این دهانه ربطی به غار اصلی ندارد و نباید با در اصلی غار اشتباه شود. 

غار گلجیک

این غار در 35 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زنجان، در ارتفاعات مشرف به روستای حاج آرش، از توابع شهرستان زنجان واقع شده است. این غار عظیم که به طور طبیعی از فرسایش سنگ های آهکی موجود در آن به وجود آمده است، با داشتن آب و هوای مناسب، پناهگاه و مسکن انسان های دوران پیش از تاریخ بوده است.

منطقه حفاظت شده انگوران

منطقه حفاظت شده انگوران با مساحت نزدیک به صد و یازده هزار هکتار، از سال ۱۳۵۰ ش منطقه حفاظت شده اعلام شده. این منطقه در شمال غرب کشور در ناحیه ای کوهستانی در رشته کوه های زاگرس و در جنوب غرب استان زنجان در مرز سه استان آذربایجان شرقی و غربی و کردستان واقع شده و از نظر تقسیمات کشوری قسمت عمده ای از شمال، شرق و جنوب آن در دو بخش انگوران و ماهنشان و قسمتی از جنوب غرب منطقه در بخش افشار شهر تکاب در استان آذربایجان غربی قرار گرفته. این منطقه در گذشته زیستگاه بیش از هزار قوچ، میش، کل و بز بود، اما متأسفانه در سال های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ ش، عده ای سودجو و فرصت طلب جانوران منطقه رو به تاراج بردن که در حال حاضر با تدوین برنامه های احیایی و حفاظتی، تعداد جانوران وحشی آن تا حدود قابل توجهی افزایش یافته. منطقه حفاظت شده انگوران در مساحتی معادل ۹۰ هزار هکتار و پناهگاه حیات وحش انگوران دارای انواع پوشش گیاهی، بوته ها و درختچه ها، فورب ها و پهن برگ ها و گندمیان و شبیه گندمیانِ. بر اساس مطالعات انجام شده، ۲۹ گونه بوته و درختچه، ۹۶ نوع علفی های پهن برگ و ۴۶ گونه گرامینه و شبه گرامینه در محدوده مورد مطالعه وجود داره.

اماکن زیارتی و مذهبی

مسجد جامع زنجان

مسجد و مدرسه جامع معروف به مسجد سید در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با معبر موصوف به کوچه مسجد سید و از جبهه شمالی با خیابان امام و سبزه میدان در ارتباطه. ورودی غربی مجموعه رو با مرکز تجاری قیصریه و ورودی شرقی آن، با بافت مسکونی مرتبطه. مجموعه مسجد و مدرسه سید توسط عبدالله میرزا دارا، پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در زنجان در سال ۱۲۴۲ هجری قمری احداث شده. مجموعه تاریخی مسجد و مدرسه سید توسط عبدالله میرزا دارا، پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار، در هنگام حکمرانی در زنجان و به سال 1242 هجری قمری احداث گردیده است.

مسجد میرزایی

مسجد میرزایی در مجموعه بازار پایین قرار گرفته است و قدیمی ترین بنای مذهبی پا برجای شهر زنجان است.

این بنا، احتمالا در حد فاصل اواخر دوره صفویه تا اوایل دوره قاجار ساخته شده است. مسجد میرزایی از دو بخش تشکیل یافته است: بخش نخست معروف به شبستان قدیم و بخش دوم مسجد جدیدی است که تقلید ناقصی از مسجد چهار ایوانی را به نمایش می گذارد و از عناصر مسجد چهار ایوانی ، فقط صحن مرکزی، ایوان های چهرگانه، حجره های طلاب، وضو خانه، شبستان زنانه و مردانه آن قرار دارد.

مسجد قلایر

بقعه امامزاده سید ابراهیم

بقعهٔ امام‌زاده سيدابراهيم يکى از بقعه‌هاى معتبر شهر زنجان است. علماى دين در شجره‌نامهٔ آن اختلاف‌نظر دارند. جمعى، ايشان را «ابراهيم‌بن موسى‌بن جعفر (ع)» دانسته‌اند و جمعى ديگر، همانند ابوالفرج اصفهانى و ابونصر نجارى، ايشان را «ابراهيم‌بن محمدبن عبداللّه‌بن الحسن‌بن العباس‌بن على (ع)» دانسته‌اند.

بناى امام‌زاده در سال ۱۳۴۰ شمسى، منطبق بر بناى قديمى نوسازى گرديد. گنبد آن که از نوع تک پوششه است، با واسطهٔ چهار گوشواره بر جرزها استوار شده است و در حدفاصل گوشواره‌ها و گنبد، هشت نورگير تعبيه شده است.

ناى امام‌زاده در سال ۱۳۴۰ شمسى، منطبق بر بناى قديمى نوسازى گرديد. گنبد آن که از نوع تک پوششه است، با واسطهٔ چهار گوشواره بر جرزها استوار شده است و در حدفاصل گوشواره‌ها و گنبد، هشت نورگير تعبيه شده است.

موقعیت جغرافیایی استان زنجان

استان زنجان که آنرا فلات زنجان نیز مینامند ، در ناحیه مرکزی شمال غربی ایران واقع شده است . این استان در 47 درجه و 10 دقیقه تا 50 درجه و 5 دقیقه طول شرقی و 35 درجه و 25 دقیق تا 37 درجه و 10 دقیق عرض شمالی خط استوا ، با مساحتی نزدیک به 39369 کیلومتر مربع قرار گرفته است. استان زنجان از شمال به استانهای اردبیل و گیلان ، از شرق به استان قزوین ، از جنوب به استان همدان ، از جنوب غربی و غرب به استانهای کردستان و آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی محدود است و از جمله استانهایی است که به تنهایی با 7 استان کشور همسایه و همجوار است. استان زنجان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری ، دارای 3 شهرستان 13 بخش ، 8 شهر ، 44 دهستان و 981 آبادی دارای سکنه است . شهرستانهای این استان عبارتند از : زنجان ، ابهر و خدابنده .استان مذکور از دو منطقه کوهستانی و جلگه ای تشکیل یافته است.

مناطق کوهستانی این استان اغلب دارای قله های مرتفع هستند و در نواحی شمالی شهرستان زنجان، بخش های مرکزی، طارم علیا، طارم سفلی، ماه نشان، ایلات قاقازان و در غرب و جنوب غربی آن ، شهرستان خدابنده( قشلاقات افشار) قرار گرفته اند. سایر نقاط استان را مناطق جلگه ای یا دشت های آن در بر می گیرند. میزان بارندگی در این استان ، سالانه 323 میلی لیتر و میانگین تعداد روزهای یخبندان آن در طول سال، 115 روز است.

حداکثر مطلق دما در شهر زنجان 40 و حداقال آن 6/29- درجه سانتی گراد ثبت شده است. فصل سرمای منطقه از اوایل آذر ماه با بارش برف های پیاپی که سراسر استان و به ویژه ارتفاعات را می پوشاند شروع می شود و معمولا تا اواخر فروردین ماه ادامه دارد. مهم ترین بادهای استان مشتمل بر باد سرمه ( مه ) و باد گرم است.

دراستان زنجان رشته های مختلف صنایع دستی رواج دارد. از آن جمله گلیم بافی در ابهر, قیدار و زنجان روستاهای آن گیوه دوزی ابریشمی و نخی در انگوران و زنجان, چاروق دوزی در شهر زنجان, رنگرزی در ابهر, زنجان, قیدار, سفالگری در روستای قلثوق, ملیله کاری شامل سینی, سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی در شهر زنجان, ساخت انواع چاقو و کارد و قندشکن در زنجان, جاجیم بافی نواری در طارم علیا و ماه نشان, انگوران, کیسه بافی حمامی, نواری در انگوران, ماه نشان, قیدار و حکاکی روی مس در شهر زنجان را می توان نام برد. ضمن آنکه باید گفت قالی بافی از جمله هنرها و حرفی است که در اکثر شهرها و روستاهای استان زنجان رونق و رواج دارد. اما شهر زنجان با آثار فلزی و بویژه چاقوهای زیبا و تنوع آن مشخص می شود و نام زنجان, اینگونه آثار هنری را به ذهن متبادرمی سازد.

ملیله سازی: 

 

ملیله سازی از جمله ظریف ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته ترین صنایع فلزی ایران است. قدیمی ترین ملیله ایران به روایت اکثر محققان مربوط به سالهای 550 تا 330 ق.م. (دوره هخامنشی) است. متأسفانه به دلیل آن که اکثر اشیاء ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده اند, نمونه های زیادی در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان, گیره استکان و سینی در اندازه های مختلف باقی مانده است.

ملیله سازی در زنجان بیش از 100 سال سابقه دارد و از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاج اسداله طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد.

نقوش رایج در ملیله کاری زنجان عبارتند از: دندانه, تابیده, جقه, یا بته ترمه, ریزه جقه, برگ فرنگ, برگ, غنچه, پیچ, پیچک, سه چشمه و یک چشم ملیله. تولیدات ملیله زنجان شامل گیره شربت خوری, گلاب پاش, قاب عکس, جاسیگاری, بشقاب, شکلات خوری, شیرینی خوری, زنجیر (که به آن کلافه ای می گویند) گل سینه, گوشواره و قاب عکس است. ملیله سازی زنجان در سطح کشور نیز شناخته شده بوده و دارای اعتبار خاصی است.

از جمله صنایع دستی رایج و بسیار مهم در شهر زنجان است. این صنعت از دوره صفویه به بعد رونق چشمگیری داشته و تا امروزه نیز با دگرگونی های فراوان در زنجان ادامه دارد.

چاقو سازی: 

مشخصات مشترک چاقوهای زنجان عبارت است از: ظرافت, تناسب, هنرنمایی در فن آبکاری و قدرت برش آن. هر چاقو شامل قطعات تیغه, فنر (در چاقوی ضامن دار دو فنر وجود دارد به نام فنر بزرگ و فنر کوچک), آستری (دو تکه است و همه قطعات چاقو روی آن سوار می شود), روکش دسته, باربند (قسمتی برنجی که روی آستری است و لولای تیغه در آن قرار دارد).

انواع چاقوها عبارتند از: چاقوی ساده, ضامن دار, چاقوی میوه خوری, چاقوهای مرکب, کاردهای شکاری, کاردهای قمه ای, کاردهای کمری, کاردهای آشپزی و قلم تراش. از نکات جالب توجه آن که در هنر چاقوسازی به علت احتیاج به نیروی بدنی, اکثر استادکاران جوان بوده و استادکاران قدیمی فقط به کار آموزش مشغول هستند.

چاروق دوزی: 

 

چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می شود, به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزئینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق های قدیمی متفاوت است. چاروق قدیمی زنجان, نوعی پای پوش بوده است که از چرم خام ساخته شده و در روستاها بیشتر مورد استفاده چوپانان قرار می گرفت و اغلب بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا پیچیده می شد. در سالهای اخیر در زنجان نوعی چاروق ساخته می شد که رویه آن چرم قرمز رنگی (که دباغان زنجان تهیه می کردند) است و معمولاً هم بدون بند و تسمه بوده و نوکی عقابی و برگشته دارد. این نوع چاروق که تولید آن از حدود 30 سال پیش نیز رواج داشت, اینک کمتر تولید می شود. چاروق کنونی زنجان فرم و شکل خاص و ظریفی دارد و دارای حالتی زینتی بوده و بیشتر برای راه رفتن روی قالی مورد استفاده قرار می گیرد.

این نوع چاروق بیشتر به شکل نعلین و به صورت پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم بوده و رویه اش از نخ های ابریشم و گلابتون به رنگ های مختلف بافته و تزئین می شود. از استادان معروف چاروق ساز زنجان, استاد "اصغر خطیبی" است که برای اولین بار اقدام به پاشنه گذاری جهت چاروق کرده است.

از استادکاران معروف استان زنجان می توان از خانم روح انگیز محمدی استادکار گلیم, آقای حسین فرجیان استاد چاقوسازی, آقای غلامعلی رضایی استاد چاقوسازی, آقای مظفر محمدی استادکار فرش, آقای منصور کاظمیان مقدم استاد کار ملیله, آقای نجف علی حاجیلو استادکار گیوه دوزی, آقای کریم ابطحی استادکار ملیله, آقای رحیم بهشتی استاد چاقوسازی, آقای محمد رسولی استادکار معرق و آقای علی چراغی استاد پیکره تراشی نام برد.

حکاکی روی مس:

در حال حاضر حکاکی روی مس در شهر زنجان انجام می شود. طرح های رایج در حکاکی مس زنجان بیشتر از طرح های قدیمی و سنتی ایران الهام گرفته شده است و در بین نقوش مختلف اسلیمی، ختائی، بته جقه، گل و بوته، مکان های تاریخی و مناظر شکار حیوانات است که از نگاره های عامیانه یا سنتی مایه گرفته است. صنعتگران این رشته که تعدادشان بسیار کم و معدود است در شهر زنجان سکنی دارند.