شاهرود

• نویسنده:
• تاریخ:
• منبع:
• گروه: علوم انسانی

شاهرود

تاریخچه شهر شاهرود

عده ای معتقدند که نام قدیم شاهرود حنجره یا شخره (شاخره) بود که به تدریج تبدیل به شاهرود شده است. بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود تشکیل هسته اولیه شهر شاهرود به دلیل دفاع از مهاجمان روی تپه های کم ارتفاع در دامنه کوه شمالی و غربی شاهرود ساخته شد و به تدریج همراه با برقراری امنیت در محل , رشد و توسعه یافت. 

رشد این شهر در چند سال اخیر به علت قرار گرفتن در مسیر جاده اصلی تهران به مشهد چشمگیر بوده است . به استناد برخی اشاره های تاریخی مندرج در متون و بعضی شواهد باستان شناختی.معماری موجود در داخل و خارج شهر کنونی راه عبور قافله ها و کاروانهایی که بزرگراه غربی - شرقی (جاده ابریشم) را طی می کردند, از آبادی یا روستای بزرگ شاهرود می گذشتند. 
موقعیت ممتاز طبیعی و جغرافیایی و وجود چندین قلعه و دژ در این مکان و اطراف آن جوابگوی اطراق و پناه ساکنان و کاروانیان در هنگام بروز خطر بود. در عین حال , وجود کاروان سرا و چاپارخانه در این منطقه آن را به یکی از مراکز مهم یکجانشینی در منطقه تبدیل کرد. به علاوه استعداد خاک و وفور آب برای آبادی شاهرود , موقعیت های ویژه ای را فراهم کرد که همگی منجر به تشکیل شهر در قرن های هفتم و هشتم هجری شد. 
احداث مسجد جامع قدیم در میان باغها و بستانهای منطقه , باعث دگرگون شدن وضعیت شاهرود در بین روستاهای همجوار شد , زیرا مسجد جامع در دوران اسلامی به عنوان شاخص تمایز شهر از روستا به شمار می رفت. سپس قلعه هایی نوین به نام ولورا و قلعه سنگ برای دفاع از شهر ایجاد شد.
فرم معماری این قلعه و همانندی های ساختاری آن با اجزا و عناصر مسجدهای دوره ایلخانی , روشنگر این نظریه است که احداث قلعه ولورا اندکی بعد از مسجد جامع شهر برای حفاظت از ساکنان در مواقع ضروری صورت گرفته است . بر همین اساس می توان پنداشت محدوده شهر در محله بید آباد فعلی , قدیمی ترین قسمت از بافت قدیمی شهر می باشد.

 مراكزتاریخی وباستانی

برج کاشانة بسطام

در قسمت جنوب شرقی مسجد جامع شهر بسطام برجی بلند وجود دارد که به نام کاشانه معروف می باشد. ارتفاع این برج از داخل 24 متر و از بیرون 20 متر می باشد . شکل خارجی آن کثیرالاضلاع و منتظم سی ضلعی می باشد در بالای برج دو حاشیه از آجرهای بزرگ وجود دارد که روی آن مطالبی نوشته شده است. در ضلع جنوب غربی این برج روی یک آجر کلمه بسم الله الرحمن الرحیم با خط ثلث بسیار زیبایی خوانده می شود.
تاریخ ساخت آن بدرستی مشخص نمی باشد و به عقیده اهالی محلی این برج قبل از اسلام آتشکده زرتشتیان بوده است. بعضی از مشرق شناسان از جمله گدار براین باورند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده است و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن کاشانه نام نهاده شده است.
برج خشتی مزج
برج مزج در کنار راه آسفالتة مزج به کلاتة خیج در شهر شاهرود قرار گرفته است. این برج خشتی ( مزج ) که فضای درونی آن به میزان بسیار زیادی از بین رفته و فقط مقداری از آن باقی مانده است در دوره قاجاریه بنا گردیده است.
مدرسه بید آباد شاهرود
این مدرسه از خشت خام ساخته شده است. در زمانی که شاهرود منطقه چندان آبادی نبود و هنوز صورت شهری به خود نگرفته بود حاجی اسماعیل پسر حاجی ابراهیم شاهرودی این مدرسه را ساخت . عرض صحن این مدرسه بیست قدم و طول آن بیست و هفت قدم می باشد . مدرسه در زمان قاجاریه ساخته شده است و در حال حاضر بازسازی هایی در آن واقع شده است.
مدرسه بازار شاهرود
این مدرسه توسط حاجی اسماعیل نامی که از اهالی باغ زندان می باشد . در سال 1206 هجری ساخته شده است . اصل بنا از خشت خام است. این بنا به شکل مستطیل با عرض حدود بیست قدم و طول بیست و شش قدم است. در هر چهار ضلع آن حجره هایی ساخته شده است .که چهارده حجرة طلبه نشین دارد. حوض سرپوشیده ای نیز در وسط مدرسه موجود است.
آرامگاه بایزید بسطامی
مقبره این عارف شهیر در شهر بسطام و شمال مقبره امام زاده محمد (ع) است. مقبره این عارف فاقد هرگونه تزئین است. و به نظر می رسد هیچ گاه ساختمانی مشابه مقبره دیگر بزرگان روی آن بنا نشده باشد و در حقیقت بی اعتنایی به مادیات و گریز از تجمل در این آرامگاه بوضوح به چشم می آید.وارستگی و بی نیازی بایزید بسطامی حتی بعد از مرگ وی و گذشت یازده قرن , در مرقدش مشهود است. 
مقبره بایزید بسطامی داری یک پنجره مسقف آهنی است . روی قبر یک سنگ مرمر قرار دارد که کلماتی از مناجات مشهور علی ابن ابی طالب (ع) برآن حک شده است .آنطور که از این سنگ بر می آید متعلق به شخصی به نام قاضی ملک می باشد که احتمال می رود حاکم قومس بوده باشد ولی اینکه چگونه از اینجا سر در آورده کسی چیزی نمی داند.

آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی
در 24 کیلومتری شاهرود در شمال قصبه خرقان روی یک تپه آرامگاه عارف نامی و وارسته به نام شیخ ابوالحسن خرقانی به چشم میخورد . فضای سبز اطراف آن به آرامگاه قداست خاصی بخشیده است. روی قبر شیخ یک قطعه سنگ مرمری قرار دارد که اشعاری برآن حک شده است. 
در جوار این مقبره مسجدی بودکه گنبدی مخروطی شکل و مزین به کاشی کاری های زیبا داشت . در حال حاضر از مسجد و گنبد یاد شده , فقط محراب ؟آن باقی مانده است که برخلاف مسجد های دیگر این نواحی رو به مغرب است . محراب مذکور دارای گچبری های زیبا و استادانه می باشد .

آرامگاه شیخ عماد الدین

این آرامگاه در 6 کیلومتری شاهرود قرار دارد و به شکل متساوی الاضلاع می‌باشد و دارای هشت تاق مشتمل بر چهار تاق از خشت خام و چهار تاق دیگر از آجر است.در حوالی بقعه ,آثار عمارتی دیده می شود که متعلق به بقعه بوده است. در شرق آن نیز آثار دو گنبد کوچکتر دیده می شود که بخشی از بدنه ها و تاقهای آن باقی است ولی از خود گنبد ها چیزی نمانده است.
آرامگاه شیخ حسن جوری
این آرامگاه در 150 کیلومتری شاهرود واقع در روستای کلاته میر علم فیروزآباد حوالی روستای فرومد ا ست. این آرامگاه که متشکل از یک اتاق 4 در 3 و گنبد مدور روی آن است, در قسمت شمالی شهر قدیمی جور قرار دارد و از خشت خام ساخته شده است. 
و عاری از هرگونه پیرایه و تشریفات ظاهری می باشد. شیخ حسن جوری یکی از رهبران قیام سربداران و از شاگردان شیخ خلیفه و از رهبران سیاسی و مذهبی قرن هفتم هجری بود که به دست وجی الدین مسعود در سال 745 به شهادت رسید.
آرامگاه ابن یمین فرومدی
این آرامگاه در انتهای روستای فرومد قرار دارد که متعلق به شاعر معروف قطعه سرای پارسی ابن یمین فرومدی است. این ساختمان زیبا به هیچ وجه با بافت روستا تطابق ندارد. و شش گوش است و زوایای زیبایی بنا را در برگرفته است.
سنگ قبر دارای شش ضلع کوچک است که روی آن نوشته شده است, آرامگاه امیر فخرالدین محمد ابن یمین الدین متخلص به ابن یمین. شاعری بوده است دانشمند. دوران زندگی را با کمال مناعت و وارستگی به پایان رسانده است. دیوان کامل او در جنگ سربداران از بین رفت و دیوان دیگری تنظیم کرد که به جای مانده است. سال تولدش برابر با 685 هجری قمری و سال وفاتش برابر است با 769 هجری قمری.
قلعه میامی
قلعه میامی در جنوب میامی قرار گرفته است که در حال حاضر خرابه ای بیش نیست. طبق نظر مردم منطقه این خرابه در گذشته مرکز میامی بوده است. و در زمان حمله مغول ویران گردید .قلعه اراکی چهار برجی نیز در منطقه میامی در بالای کوه میامی قرار دارد که دروازه آن را از آجر ساخته اند و یک آب انبار بزرگ در میان آن قرار دارد. در جلوی این قلعه که نزدیک به یکی از قله ها می باشد , آثار حدود دویست خانه رویت می شود . همه راههای بین قلعه و کوه مورد نظر را با سنگ بسته اند که کسی نتواند خود را به آنجا برساند .
قلعه پارتها
بتازگی در شاهرود یک قلعه مربوط به زمان پارتها و ساسانیان با قدمتی دو هزار ساله کشف گردید . در درون این قلعه که در حوالی یک روستا در شاهرود واقع گردیده بقایای کوره آجر پزی و سفالینه های مربوط به آن دوران وجود دارد. قلعه مذکور که مستطیل شکل است پانزده متر ارتفاع دارد و در چهار طرف آن تاقهای فرو ریخته قوسی شکل وجود دارد .این قلعه که احتمال می رود در ابتدا سه طبقه بوده از ویژگی دوران پارتها برخوردار می‌باشد.

تپه های سنگ چخماق

این تپه ها در شمال شاهرود و در فاصله هشت کیلومتری از آن قرار گرفته اند . هیاتی از باستانشناسان در سال 1971 میلادی به کاوش در این منطقه پرداختند و بین سالهای 1971 تا 1975 مشخص شد که دو تپه شمالی و جنوبی مربوط به دوره اسلامی و دو تپه شرقی مربوط به دوره های نئولیتیک و کالکولیتیک می باشد. از تپة سنگ چخماغ تیغه هایی که برای بریدن استفاده می شد وتیعه های کوچک شبیه پیکان که وسیله شکار حیوانات بود و همچنین اشیاء سنگی دیگر به دست آمده است

تپه خوریان
در ده کیلومتری جنوب شرقی شاهرود آثار و بقایایی از استقرار بشر در هزاره پنجم قبل از میلاد به دست آمده است . دفن مردگان و اجساد در منازل مسکونی به شیوة مناطقی مانند سیلک کاشان و تپه زاغه قزوین مرسوم بود. در جریان حفاری های انجام شده در این محوطه ها آثاری از ابزار و ظروف سنگی درفشهای استخوانی مهرهای سفالی و تیغه های چخماغ از جنس مرغوب در گمانه های مختلف به دست آمده است

جاذبه های طبیعی

جنگل ابر و آبشار آلوچال

آبشار شرشر یا آلوچال یکی از دیدنی های زیبای منطقه جنگل ابر است که به دلیل قرار گرفتن در مسیری صعب العبور، دسترسی به آن سخت است و نیاز به راهنمایان محلی دارد.

این آبشار از 2 آبشار بزرگ تشکیل شده که از فاصله چند صدمتری روی هم می ریزند و در نهایت آبشار اصلی را شکل می دهند.

رودخانه تاش یا شاهرود

رودخانه تاش یا شاهرود ازکانون های آبگیر شاه کوه و شاه وار حد فاصل تاش و مجن در فصول فراوانی نزولات جوی سرچشمه می گیرد. این رود پس از دریافت چندین رشته فرعی در ناحیه کوهستانی و پس از آبیاری بخشی از زمین های بسطام و زیر استاق، به سوی کویر نمک جاری می گردد. بالادست این رودخانه گردشگاههای محدودی در فصل بهار و تابستان موجود می باشد.

منطقه حفاظت شده خوارتوران

منطقه حفاظت شده خوارتوران در قسمت جنوب شرقی شاهرود قرار گرفته که از نظر وسعت می توان آن را بزرگترین منطقه حفاظت شده ایران نامید. مساحت آن بیش از 1/000/000هکتار است و حیوانات عمده منطقه عبارتند از: خرگوش- کبک – تیهو- هوبره – تشی – باقرقره – شغال – پلنگ – گرگ – کفتار – قاراکل- گورخر – آهو – جبیر – کل- بز – میش و قوچ.

اهمیت این منطقه به دلیل وجود یک نوع گور خر معروف به نام گور خر ایرانی می باشد.که همانگونه که از اسمش پیداست فقط در ایران یافت می شود.

منطقه حفاظت شده خوش ییلاق

منطقه حفاظت شده خوش ییلاق در قسمت شمال شرقی شاهرود قرار گرفته و مساحت آن در حدود 156 هکتار می باشد و حیوانات وحشی این منطقه نیز عبارتند از آهو- مرال- گورخر – یوزپلنگ – گربه وحشی – قاراکل – خرس – روباه – گرگ – شغال – تشی – خرگوش – ایبا – هوبره – قرقاول – تیهو و کبک.

حمام امیریه

این حمام که مربوط به دوره قاجار و متعلق به امیر اعظم حاکم ولایت قومس بوده بتازگی مورد شناسایی قرار گرفت این حمام با 360 متر زیر بنا در عمارت امیر اعظم قرار دارد .دارای دو سالن اصلی با دیوارهای سنگی و سقف های گنبدی شکل آجری است که از یکی از آنها به عنوان رختکن استفاده می شد. 

در هر سالن چهار ستون با سنگهای مدور و سرستونهای حجاری شده با نقوش گل و بوته و در سالن اصلی حمام یک حوض سنگی سفید رنگ به چشم می خورد سر در و دالان ورودی این بنا با نقوش ویژه ای تزیین گردیده است . صاحبان این بنا از آن به عنوان انبار کاه و علوفه استفاده می کردند . و به همین علت به قسمتهایی از آن صدمه هایی وارد گشته است.
کاروانسرای میان دشت
این کاروانسرا در دهکده میاندشت د ر110 کیلومتری شرق شاهرود بین جاده سبزوار و مشهد قرار گرفته است که به صورت سه کاروانسرای به هم متصل می باشد و به کاروانسرای شاه عباسی معروف گردیده است. 
از این سه کاروانسرا یکی در زمان شاه عباس اول ساخته شد و دو کاروانسرای دیگر در زمان های دیگر با پالان چهار ایوانی ساخته شده است که مصالح ساختمانی آن نیز از آجر می باشد.
کاروانسرای عباس آباد
کاروانسرا ی عباس آباد در روستای عباس آباد در 130 کیلومتری شرق شاهرود واقع گردیده و از بناهای دوره صفویه می باشد . این کاروانسرا دارای چهار ایوان و 32 حجره مشرف به حیاط مرکزی است . در ورودی این کاروانسرا یکی روبه شمال و سرچشمة قنات روستای عباس آباد و دیگری رو به جنوب و نزدیک جاده اصلی می باشد.

اماکن زیارتی و مذهبی

مسجد جامع بسطام

این مسجد در جنوب بسطام و در حد فاصل دویست متری جنوب آرامگاه با یزید بسطامی قرار گرفته است. و به دو قسمت تقسیم می شود.

قسمت اول عبارت است از صحن مسجد که محرابی با گچبری های بسیار زیبا و هنرمندانه دارد.

صحن مسجد نیز مربع شکل است و فضای بازی دارد. قسمت دوم از نظر شیوه و صنعتی که در ساخت آن بکار رفته، با قسمت اول متفاوت است.

تفاوت گچبری مستطیل دوم با تمام گچبری های این محراب کاملا محسوس است. به نظر می رسد که این مسجد در سال 706 هجری ساخته شده است. در آن زمان مذهب تسنن در ایران رواج داشته، اسامی ابوبکر و عمر و عثمان برآن نوشته شده بود. ولی از زمان رواج مذهب شیعه و تسلط فرمانروایان و حکام شیعی آن اسامی را حذف کرده و بجای آن نام علی بن ابی طالب ولی الله را نوشته اند.