دامغان
دامغان
تاریخچه دامغان
تاریخچه دامغان در حدود چهارصد سال پیش از میلاد مسیح چنان عظمتی داشت که اشک سوم و تیرداد اشکانی در سال ۲۴۹ پیش از میلاد آن را پایتخت خود اعلام نمودند. این شهر تا قرن دوم میلادی اهمیت خود را حفظ کرد و مرکز ایالت بزرگ قومس بود. برخی ها, طرح این شهر را به هوشنگ نسبت داده اند. این نظریه به واقعیت نزدیکتر است که مردم این منطقه دراطراف رودخانه چشمه علی که در دره کوههای شمالی جاری است اسکان یافتند و مدنیتی را بوجود آوردند. چنانکه نوشته اند, نزدیک به چهارصد سال پیش از میلاد جمعی از مغان در مسیر رود سکنی گزیدند و به همین علت, نخست این منطقه ده مغان نامیده می شده و به مرور زمان و در آخر الامر به دامغان تبدیل گردید. دامغان مدتی پایتخت زمستانی اشکانیان بود و تا کشته شدن یزدگرد, آخرین پادشاه ساسانی موقعیت خود را حفظ کرد. در دوره های حکومت امویان ,عباسیان , طاهریان , سامانیان , سربداران و دیلمیان دامغان از موقعیتی ممتاز برخودار بود .
مراکز تاریخی و باستانی
عمارت آقامحمدخان وفتحعلی شاه قاجار
استان قومس و علی الخصوص شهر دامغان مورد توجه اولین پادشاه قاجار بود و به همین جهت آغا محمد خان و فتحعلی شاه در چشمه علی دامغان ساختمانهای زیبایی را بنا کردند. این دو ساختمان تقریبا مقابل هم واقع شده اند. در قسمت شمال و در داخل دریاچه, به فاصله حدود پانصد متر از تپه های آبده, ساختمانی است دو طبقه دارای ایوان محصور در آب که فتحعلی شاه قاجار آن را ساخته بود. برای ورود به این بنا باید در ضلع های شرقی و غربی از روی تخته ای که قریب دومتر روی آب قرار داده اند, گذشت. در طبقه تحتانی و فوقانی که ایوان دارد از دو طرف باز می شود. و هر کس در آن بنشیند از دو سو دریاچه را زیر نظر دارد. علاوه بر بنای فوق به فاصله ده متری از ضلع جنوبی دریاچه ساختمانی متعلق به دوره آغامحمدخان قاجار واقع است. ساختمان دارای یک طبقه و یک شاه نشین فوقانی است و این بنا هم از نظر معماری و هم از نظر مکان به زیبایی بنای فتحعلی شاه نیست. اما دارای قدمت می باشد.
▪ عمارت دخترناصرالدین شاه
در قسمت امیر آباد دامغان و در مقابل قلعه, عمارتی وجود دارد که نمای ظاهری آن با نقش و نگار های آجری تزئین شده است. اهالی منطقه, این بنا را به دختر ناصرالدین شاه قاجار نسبت می دهند که زمانی به آنجا تبعید شده بود. نمای اصلی بنا دارای ایوان ورودی و دو ایوان طرفین و ایوان نشیمن در بالای سردر با سقفی چوب نما شده است .
▪ برج پیر علمدار
برج پیر علمدار در شرق شهر دامغان در محله خوریا نزدیک مسجد جامع و مدرسه حاج فتحعلی بیگ واقع گردیده است. این مقبره به سال ۴۱۷ هجری قمری ساخته شده است. ارتفاع این بنا ۱۳ متر, قطر داخلی آن چهار و نیم متر و شهرت آن به دلیل کتیبه ای زیبا با خط کوفی مشبک است. این ساختمان به سبک بنای چهل دختران است. اما نه به ظرافت و زیبایی آن. ساختمان مذکور مقبره محمد بن ابراهیم, پدر ابو حرب بختیار, ممدوح منوچهری دامغانی است. گنبد مذکور سابقا ایوانی داشت که امروزه دیگر اثری از آن وجود ندارد. و در دور ایوان کتیبه ای وجود داشت که در حال حاضر مقدار کمی از آن یادگار مانده است.
▪ گنبد زنگوله
در قرن هفتم هجری در جنوب غربی شهر دامغان بنایی از خشت خام ساخته شده است که در حال حاضر از آن گنبد اثری باقی نمانده است. این بنا دارای ارتفاعی در حدود شش متر و البته از تاق نماهای مقرنس بهره مند است.
▪ مدرسه موسویه
مدرسه موسویه را حاج موسی آقا قاجار در سال ۱۲۷۰ هجری قمری بنا کرد. این مدرسه در محله بالای کوی دباغان دامغان قرار دارد. درجنوب مدرسه مسجدی ساخته شده است که ساختمان آن از آجر و به شکل کثیرالاضلاع است. این مسجد دارای ده اتاق است و از سطح زمین نزدیک یک مترو نیم بلندتراست. تالار فوقانی که روبروی در مدرسه واقع شده است پنج در دارد که درها به طرف حیاط مدرسه باز می شوند. و پشت انها حیاط خلوت قرار دارد. در بعضی مواقع در این حیاط خلوت مجلس درس تشکیل می شود .
▪ مقبره شاهرخ میرزا
این مقبره در ضلع شمال شرقی صحن امام زاده جعفر در شهر دامغان بنا گردیده و به شکل مربع می باشد که طول ضلع خارجی آن پنج متر و طول ضلع داخلی آن چهار متر است . این بنا دارای گنبدی مدور و کوچک است . ارتفاع ساختمان آن در حدود یازده متر است و به نام مقبره شاهرخ میرزامعروف شده است
گنبد چهل دختر
در مرکز شهر دامغان، در خيابان فلاحى و در ضلع آستانهٔ مبارکهٔ حضرت امام‌زاده جعفر (ع) برج مدور و زيبايى وجود دارد که مشهور به چهل دختران است. اين برج از ابنيهٔ دورهٔ سلجوقى به شمار مى‌رود. بناى مذکور در سال ۴۴۶ هجى به دستور ابو شجاع، موسوم به اسفارنکى بن اصفهانى از آجر ساخته شده است
محيط خارجى اين برج ۲۳۸۰ متر، قطر داخلى آن ۵/۵ متر و ارتفاع آن حدود ۱۵ متر است و در بالاى آن نزديک به گنبد، کتيبه‌اى به خط کوفى با تزئينات زيباى آجرى و قطاربندى‌هاى جالب مشاهده مى‌شود که در اول آن «امر بنباء هذاالقبه الامير الجليل ابوشجاع اسفها ... و در قسمت آخر آن ثلث‌مائه خوانده شده است در چوبى اين برج که داراى ابعاد ۲۱۰×۱۰۰ سانتى‌متر است، اخيراً ساخته و نصب شده است و از طرف جنوب شرقى باز مى‌شود. بر بالاى اين در کتيبهٔ ديگرى به خط کوفى وجود دارد.
رودخانه سفید رود
رودخانه سفید رود که یکی از سرشاخه های رود تجن است، از چند رودخانه فرعی تشکیل گردیده است و به طرف شمال شرق جریان می یابد.
آبراهه های اصلی تشکیل دهنده سفیدرود عبارتند از: آبرود کارود، سیاه رودبار، تویسن دره و آبراهه شلی.
رودخانه سفید رود پس از پیوستن به این آبراهه ها ، با جریان پایه ای معادل 900 تا 1000 لیتر توان آبی قابل توجهی پیدا می کند. این میزان خروجی آب پس از آبیاری مزارع حاشیه رودخانه، به طرف تجن جاری می شود
چشمه علی و عمارت آن
چشمه علی در 35 کیلومتری شمال دامغان قرار دارد و از قدیم الایام یکی از نقاط پر جاذبه بوده است
این محل با صفا در قدیم گردشگاه فرمانروایان و سلاطین بود. به طوری که پادشاهان اولیه قاجار علاوه بر توجه به شهر دامغان چشمه علی را نیز مورد توجه قرار دادند. همین جهت آغا محمد خان و فتحعلی شاه قاجار در محل چشمه، ساختمان هایی زیبا بنا کردند.
بنای چشمه علی شامل دو قسمت است یکی عمارت قراول خانه که بنایی خشتی است و معماری صفوی دارد و در زمان آغا محمد خان قاجار مورد استفاده قرار می گرفت و دیگری بنایی دو طبقه و آجری است که شالوده سنگی دارد و در داخل یک دریاچه طبیعی قرار گرفته است. این بنا مربوط به دوره فتحعلی شاه است. این پادشاه که در دامغان متولد شده بود، هر ساله ایامی را به عنوان تعطیلات در کنار این چشمه می گذراند
اماکن زیارتی و مذهبی
مسجد تاریخانه دامغان
گزافه نیست اگر بگوییم که این بنا کهن ترین بنای دوره اسلامی است
که شالوده ساسانی خود را حفظ کرده و ظاهراً از خرابی ها و صدمات ناشی از زلزله قرون گذشته در امان مانده است. مسجد تاریخانه در جنوب شرقی دامغان واقع شده و یکی از نمونه های کهن مساجد اولیه در ایران است. در حال حاضر این مسجد تاریخی در وضعیت اسفناکی قرارگرفته و به علت بی توجهی مسوولان بعید نیست که در آینده با خطر تخریب آن رو به رو شویم. در حال حاضر نیز کلیه کاوش های علمی در این بنا به علت نیاز به انجام تعمیرات ضروری متوقف شده است.
نقشه این مسجد ساده ترین، خالص ترین و حتی می توان گفت علمی ترین مساجد صدر اسلام است. تاریخانه دامغان، یکی از کهن ترین ساختمان ها در شیوه خراسانی است. بار بنا به شدت تحت تاثیر معماری ساسانی و ساختمان ها و کاخ های سروستان و فیروز آباد است.
اگر چه نوشته یی که تعیین کننده تاریخ بنای آن باشد موجود نیست ولی از روی سبک بنا می توان آن را متعلق به قبل از سال ۲۰۰هجری قمری دانست. نویسنده مرآه البلدان، دستور ساخت تاریخانه را به امیر المومنین علی(ع) نسبت داده و آرتور پوپ ساخت این مسجد را به سال هایی بین ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری (۷۸۶-۷۵۰م) منتسب می کند. محمدکریم پیرنیا آن را به سال ۱۶۰ هجری و دیگر محققان، به اواسط قرن دوم هجری متعلق می دانند. در هر صورت می توان آخر دوره بنی امیه را قدیمی ترین زمان ساختمان این بنا دانست و از سوی دیگر می توان این گونه گفت که زمان ساخت اصلی این مسجد بین جلوس اولین خلیفه عباسی یعنی «سفاح» در ۱۳۲ ه. ق و سلطنت هارون الرشید ۱۹۳ - ۱۷۰ ه.ق یعنی در اواسط قرن دوم هجری قمری بوده است.
مسجد تاریخانه به معنای «خدای خانه» است. برخی معتقدند پیش از اسلام در محل فعلی مسجد آتشکده یی از دوره ساسانی بوده است که پس از مسلمان شدن مردم منطقه چون زمین آتشکده مقدس بوده است، در همان محل، مسجد تاریخانه ساخته شده است.
اهمیت این بنا به خاطر امتزاج سبک عربی اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی آن است. طاق هایی که بدون مجاورت دیوار، روی ستون های تاریخانه ساخته شده اند معماری عهد ساسانی را به یاد می آورد. ستون های تاریخانه دارای طاق های ضربی وسیع و موازی با نما ها هستند. از طرفی صحن مسجد، مانند ایوان های زمان ساسانیان باز و گشوده است. از نظر معماری قطر و اندازه ستون های کاخ تپه حصار دامغان که به جای مانده از دوره ساسانیان است برابر با اندازه و قطر ستون های تاریخانه است و این نشان دهنده استمرار و تداوم معماری ساسانیان در دوره اسلامی است.
مسجد جامع دامغان
مسجد جامع دامغان روبروی مدرسه حاج فتحعلی بیگ که به آن مدرسه پامنار نیز می گویند قرار گرفته است.
35 متر طول و18 متر عرض دارد. دارای دو ردیف ستون است که روی ستون ها سقف های مدور آجری دارد و فواصل آجرها نیز با گچ بندکشی شده است. ستون ها هم آجری است و محر اب آن از گچ ساخته شده است. مسجد دامغان را میرزا محمد خان سپهسالار دامغانی بناکرده است.
دالان ورودی به صحن منتهی می شود طول صحن مسجد 38 و عرض آن 36 متر است. در ضلع جنوب صحن مسجد سه ایوان است که ایوان وسط آن مرتفع تر و عریض تر از ایوان های طرفین است. محراب در همین ایوان واقع است. دهانه این ایوان هفت متر و درازای زیر سقف 16 متر است.
این مسجد دو شبستان دارد یکی در ضلع غربی و دیگری در ضلع شرقی. شبستان شرقی چند سال پیش به همت سرهنگی که رئیس نظام وظیفه دامغان بوده تعمیر و ترمیم شد و شبستان غربی متصل به مناره را فردی به نام حاج شیخ کاظم خراب کرده و از نو ساخته است