شهر سوخته

• نویسنده:
• تاریخ:
• منبع:
• گروه: علوم انسانی

شهر سوخته

"شهر سوخته" در 56 کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل- زاهدان واقع شده و پنج هزار سال قدمت دارد.

این شهر در 3200 سال قبل از میلاد پایه گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال‌های 3200 تا 1800 قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند وسعت شهر " شهر سوخته" و یافته های کاوشگران این محوطه باستانی را از صورت یک محوطه عادی دوران مفرغ خارج کرده و به این نتیجه رسانده که زندگی در " شهر سوخته" با دوران آغاز شهرنشینی در فلات مرکزی ایران و بین النهرین همزمان است. سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های 3200تا 2750 قبل از میلاد " شهر سوخته " نامیده می شود. هنوز قسمت صنعتی " شهر سوخته" کشف نشده است.

كاخ شهر سوخته نخستین بخش از تمدن كهن این محوطه منحصر به فرد است كه در زوایای مختلف هر رهگذری را بی‌گمان به سوی خود می‌كشاند.

باستان شناسان و محققان داخلی و خارجی با دستان پرتوان و اندیشه خود تاكنون توانسته‌اند اسرار و رازهای نهفته‌ای را از نحوه سكونت مردمان پنج هزار سال قبل در محوطه‌ای كه معلوم نیست آن زمان چه نام داشت كشف كنند.

شهرباستانی سوخته متعلق به 3200 قبل ازمیلاد ابتدا توسط باستان شناسان و محققانی ازایران و ایتالیا در سال 1346 شمسی به سرپرستی "موریسیو توزی" مورد كاوش و تحقیق قرار گرفته است.

شهرسوخته در همجواری یكی از دلتاهای رود هیرمند قرار دارد و از مهمترین مراكز دوران مفرغ در شرق ایران بشمار می‌رفت. این شهر با150 هكتار وسعت پس از 900 سال رونق و شور و نشاط به یك‌باره و به صورت ناگهانی از بین رفته است.

براساس آثار موجود و مكشوفه باستانی، سرزمین سیستان و بخصوص شهر سوخته از گذشته‌های دور دارای تمدن و فرهنگ بسیار شكوفا بوده‌است. این منطقه به لحاظ موقعیت خاص اقلیمی، سیاسی و فرهنگی مركز ارتباطات تمدن‌های بزرگ ماوراالنهرین، بین النهرین و هند و چین به شمار می‌رفته است.

اندك شهرهای باستانی شامل شوش ، تپه ملیان در ایران و موهنجارو در پاكستان تنها از لحاظ قدمت با شهر شهرسوخته زابل برابری دارند.

بر اساس كاوش‌های انجام شده تاكنون شهرسوخته زابل از پنج بخش شامل گورستان، منطقه مسكونی، بناهای یادمانی ، صنعتی و بخش مركزی تشكیل شده است.

شهرسوخته و تمدن هوشمند و خلاق آن به عنوان بزرگترین استقرار شهرنشینی درنیمه شرقی فلات ایران نمونه‌ای منحصر به فرد و حكایت گر واقعی علم، صنعت و فرهنگ گذشته‌های دور سیستان است.

پس از پیروزی شكوهمند انقلاب، كاوش‌های جدی این محوطه بی‌نظیر توسط هیات ایرانی به سرپرستی دكتر "سیدمنصور سید سجادی " آغاز شد تا اسرار پنهان شده در كویر سیستان به جهانیان معرفی شود.

شهرسوخته تاكنون با فعالیت باستان شناسان و محققان با انجام 9 فصل كاوش به جهانیان معرفی شده است.

البته كارشناسان معتقدند كه تاكنون با انجام این 9 فصل تنها چهار درصد از شهر سوخته مورد حفاری و تحقیق قرار گرفته است.

آثار بدست آمده از فصول مختلف كاوش در شهر سوخته وجود علوم و صنایع مختلف را در این مكان برای مردم دنیا به اثبات رسانده است.

علم ریاضیات با كشف خط كشی از چوب آبنوس با دقت نیم میلیمتر، صنعت جواهرسازی، هوش بالا با كشف انواع بازی‌های فكری، پزشكی با انجام نخستین عمل جراحی مغز و سزارین و دامداری نمونه‌ای از افتخارات ساكنان سرزمین سیستان و به ویژه شهر سوخته در پنج هزار سال قبل است.

مهمتر از همه كشف جامی كه بر روی آن نخستین انیمیشن دنیا حكاكی شده اهمیت شهر سوخته زابل را چنان زیاد كرده كه روز به روز بر تعداد علاقه- مندان به تاریخ و تمدن سیستان افزوده است.

این جام نقش بزی را نشان می‌دهد كه با پنج حركت برای خوردن برگ به بالای درخت می‌پرد.

خودكفا بودن اقتصاد در شهر سوخته یكی از نكته‌های مهم است كه كمتر می توان در محوطه‌هایی با قدمت مشابه جست و جو كرد.

شواهد مكتوب نشان می‌دهد كه پیش از آغاز كاوش‌های شهر سوخته بسیاری از باستان شناسان بر این باور بودند كه مراكز فرهنگی وتمدنی در میان رودان و جنوب غربی ایران واقع شده است.

در واقع دوره‌های دوم و سوم كه مربوط به اواسط دوران مفرغ است دوره‌های شكوفایی شهر سوخته بشمار می‌روند.

وجود اشیا و سنگ‌هایی كه مواد اولیه آن متعلق به منطقه شهر سوخته نیست نشان می‌دهد كه شهر سوخته در دوره زندگی فعال خود با تعدادی از شهرها و مراكز باستانی همزمان روابط اقتصادی محكمی داشته است

از نخستین اشاره ها تا کنون

"کلنل بیت"، یکی از ماموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقیمانده از آتش سوزی را دیده است. پس از او "سر اورل اشتین" با بازدید از این محوطه در اوایل سده حاضر، اطلاعات مفیدی در خصوص این محوطه بیان کرده است. بعد از او شهر سوخته توسط باستان شناسان ایتالیایی به سرپرستی "مارتیسو توزی" از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفت. و اکنون هشتمین فصل کاوش شهر سوخته به سرپرستی دکتر منصور سجادی ادامه دارد. در این دوره پژوهشگران ایتالیایی مطالعات ژئوفیزیکی " شهر سوخته" را انجام خواهند داد و ابتدا نقشه ژئوفیزیکی شهر سوخته را تهیه و سپس آن را پایه کارهای تحقیقی و پژوهشی این منطقه خواهد کرد.

جغرافیا و محیط زیست شهر سوخته

بر مبنای یافته های باستان شناسان شهر سوخته ۱۵۱ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان میدهد که این شهر دارای پنج بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته، بخشهای مرکزی، منطقه صنعتی، بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپههای متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار شهر سوخته بخش مسکونی بوده است. 
تحقیقات نشان داده که این محوطه بر خلاف اکنون که محیط زیست کاملاً بیابانی دارد و فقط درختان گز در آنجا دیده میشود، در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقهای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار در آنجا فراوان وجود داشته است. در آن دوران نیز این منطقه بسیار گرم بوده، اما آب رودخانه هیرمند و شعباتش به خوبی زمینهای کشاورزی شهر سوخته را سیراب میکرده است.

آقای سجادی بر مبنای شواهد باستان شناسی به خبرنگار میراث فرهنگی گفته کشاورزی و دامداری در شهر سوخته بسیار پیشرفته بوده و ساکنان شهر سوخته در این دو مورد کاملا خودکفا بوده اند.

او درباره از بین رفتن پوشش گیاهی این منطقه گفته است:" در جریان حفاری های فصل های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر سوخته و وجود کارگاه های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه ، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده می کرده اند."

" بقایای سوختگی چوب ها در این محوطه ها به دست آمده است و این می تواند یکی از عوامل بسیار مهم و موثردر از بین رفتن وشش گیاهی در منطقه باشد."

دریاچه هامون در ۳۲۰۰ قبل از میلاد (و دست کم تا زمان ظهور اشو زرتشت) دریاچهای بزرگ و پرآب بوده و رودها و شاخههای قوی از آن منشعب میشده و در اطراف آن نیزارهای وسیعی وجود داشته است.( اهمیت و وسعت این دریاچه در هزاران سال قبل؛با توجه به اینکه محل ِ وقوع مهمترین اسطوره های اوستایی و پهلوی و مرتبط با ظهور موعود و منجی آخرالزمان زرتشتی (سوشیانس یا سوشیانت) است و نظر به اینکه در قدیمیترین نوشته های اوستایی که به بیش ازسه هزار سال قبل بر میگردند؛ به آن اشاره شده، مورد تاکید قرار میگیرد.) در بررسیهای منطقهای در اطراف شهر سوخته، بستر رودخانه های مختلف و آبراه هایی پیدا شده که به مزارع کشاورزی شهر سوخته آب میرسانده اند. در اولین فصل کاوش در شهر سوخته کوچه ها و خانه های منظم، لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی پیدا شد که نشان دهنده وجود برنامه ریزی شهری در این شهر است.

صنعت و مشاغل در شهر سوخته

شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیتهای صنعتی و هنری بوده، در فصل ششم کاوش در شهر سوخته نمونههای جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمد. در جریان حفاریهای فصلهای گذشته در شهر سوخته مشخص شد که با توجه به صنعتی بودن شهر و وجود کارگاه های صنعتی ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان آن از درختان موجود در طبیعت محوطه برای سوخت استفاده میکرده اند.و طبق برخی گفته ها یکی از دلایل نابودی این شهر، قطع بی رویه درختان برای استفاده از آنان در کوره های سفال سازی بوده است. 
باستان شناسان با یافتن مهره ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور درباره روشهای ساخت ورقه ها و مفتولهای طلایی به تحقیق پرداختند و دریافتند صنعتگران شهر سوخته با ابزارهای بسیار ابتدایی ابتدا صفحه های طلایی بسیاز نازک به قطر کمتر از یک میلیمتر تهیه کرده و بعد آنها را به شکل لوله های استوانهای درمی آوردند و پس از اتصال دو سوی ورقه ها به یکدیگر مهره های سنگ لاجورد را در میان آن قرار می دادند.

به نظر آقای سجادی تکنیک های به کار رفته در شهر سوخته با کارهای مصریان باستان مشابهتدارد.

در شهر سوخته، انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته پارچه بافی در آنجاست. تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ در شهر سوخته به دست آمده است. مشخص شده مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف هامون سبد و حصیر میبافتند و از این نیها برای درست کردن سقف هم استفاده می کردند. کشف قلاب و تور ماهیگیری بیانگر این موضوع است که صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر مشاغل مردمان شهر سوخته بوده است.

سخت کوشی مردم شهر سوخته

فرزاد فروزانفر سرپرست گروه انسان شناسی سازمان میراث فرهنگی به خبرنگار میراث از نتایج بررسی بیش از 250 اسکلت به دست آمده از شهر سوخته گفته است.

نمونه های بسیار زیادی از وجود عوارض مهر های کمر، چسبندگی مهره های گردن و کمر در بقایای اسکلت های زنان و مردان شهر سوخته دیده شد که نشان دهنده اشتغال ساکنان این شهر به مشاغل سخت است.

او سن بروز عوارض چسبندگی مهره ها را بعد از 45 سالگی عنوان کرده و گفته است در بررسی ها پی برده اند سن ابتلا به چسبندگی مهره های کمر وگردن در ساکنان شهر سوخته 20 تا 30 سال است.

فروزانفر از تناسب بین زنان و مردان در ابتلا به این عارضه نتیجه گرفته آنها به یک میزان به کارهای سخت مشغول بوده اند. به گفته او و بر مبنای تحقیقات انسان شناسی انجام گرفته بر روی اجساد ایرانیان هزاره ششم قبل میلاد تا اوایل قرن میلادی متوسط عمر مردان مردمان ایران باستان 30 تا 35 و متوسط عمر زنان آن 20 تا 25 سال بوده است.

اما استثناهایی هم وجود داشته، مسن ترین فردی که تاکنون بقایای اسکلتش در محوطه های باستانی ایران کشف شده، متعلق به زنی 85 ساله از ساکنان شهر سوخته است.

قد بلندترین فرد ایران باستان هم مرد 35 تا 40 ساله ای از ساکنان شهر سوخته بوده با 5/192 قد.

بر مبنای تحقیق روی بقای اسکلت ها مشخص شده که عمده ترین دلایل مرگ مردمان ایران باستان بیماری های عفونی از جمله سرطان پوست،سفلیس و سل در رتبه اول، چسبندگی مهرها و شکستگی استخوان در اثر کار و حوادث کاری در رتبه دوم، جنگ و حوادث طبیعی و غیر طبیعی از عوامل سوم و عوارض و بیماری های ژنتیکی از جمله منگولیسم، عقب ماندگی، هیدروسفال و چسبندگی مادرزادی مهره ها بوده است.

موردی هم از یک نمونه جراحی مغز در پنج هزار سال قبل در شهر سوخته دیده شده است.

زنان شهر سوخته

تازه ترین یافته های باستان شناسان در گورهای شهر سوخته حاکی از این است که زنان  شهر سوخته لباس های زیبایی شبیه به ساری می پوشیدند و به آرایش و زیورآلات قیمتی اهمیت می داده اند.

به گفته آقای سجادی درتمام گورهای متعلق به زنان در شهر سوخته سرمه دان، سرمه و شانه دیده می شود.

زنان شهر سوخته به دلیل صنعت پارچه بافی بی نظیری که در آنجا وجود داشته در انتخاب رنگ و نقش لباس خود از تنوع زیادی برخوردار بودند.

در یک پیکره یافت شده زن شهر سوخته لباسی شبیه ساری پوشیده و روی لباس او از روی سینه به پایین با پولک و سنگ های قیمتی تزیین شده است.

به گفته طاهر شهرکی کارشناسان اداره میراث فرهنگی زابل در طول هفت فصل کاوش در شهر سوخته مهر های زیادی کشف شده و تحقیقات نشان می دهد که مردم این شهر در 3200 سال قبل از میلاد برای نشان دادن از مالکیت از مهر استفاده می کرده اند.

او به خبرنگار ایرنا گفته است زنان هشر سوخته دارای مهر شخصی بوده اند و این امر نشان دهنده آن است که قدرتمالکیت در این شهراز آن زنان بوده است.

غذاهای مردمان شهر سوخته

باستان شناسان ایرانی و ایتالیایی در بررسی های یافته  های باستان شناسی و گیاه باستان شناسی خود در شهر سوخته مواد غذایی و خوراکی ، دستور پخت و ترکیب چندین نوع از غذاها و نوشیدنی های پنج هزار سال پیش این شهر را شناسایی کرده اند.

ولی الله خلیلی خبرنگار استان های میراث طی گزارشی مفصل این غذاها و دستور پخت آن ها راگردآورده است.

مردم شهر سوخته ازگوشت گوسفند، ماهی ، گاو ، تخم اردک و غاز، کشمش، گیشنیز ، عدس، جو ، انواع میوه ها، لبنیات، آرد کنجد، خیار، انگور، خربزه، هندوانه، پسته وحشی، زیره برای غذا و از آب انگور و ماءالشعیر به عنوان نوشیدنی استفاده می کردند. باستان شناسان توانسته اند بیش از 25 نوع دانه خوراکی و گیاهی مصرفی ، انواع میره ها و سبزیجات رادر شهر سوخته شناساییی کنند.

سازمان خواربار جهانی فائو این دانه ها گیاهی رادر آوخر اکتبر و اوایل نوامبر در مقر اصلی خود در رم به نمایش گذاشت.

آداب  و نحوه دفن

اهالی شهر سوخته مردگان خود رابه حالت چمباته  در گور می گذاشته اند و در کنار او اشیایی قرار می دادند. اما در این دور از کاوش گور فردی که به احتمال بسیار زیاد اعدام شده است، یافت شد. بر مبنای شواهد فرد مذکور از دشمنان مردم شهر بوده و ساکنان شهر با فرو کردن شیئی نوک تیز در سر او ( که نحوه اعدام را مشخص می کند) ، او راکشته و سر و ته دفن کرده اند.

فرزاد فروزانفر معتقد است دلیل دفن سر و ته جسد این بوده که اهالی شهر سوخته به زندگی پس از مرگ اعتقاد داشتند و با دفن سر و ته این فرد خواسته اند تا او به شکل ناشایستی به دنیای بعدی برود.

در گورستان شهر سوخته سی تا چهل هزار گور وجود دارد که احتمالا اسرار زیادی را در خود حفظ کرده اند.

قدیمی ترین تخت نرد جهان

به تازگی از گور باستانی موسوم به شماره 761 قدیمی ترین تخت نرد جهان به همراه 60 مهره آن در شهر سوخته کشف شد، بسیار قدیمی تر از تخت نردی که در گورستان سلطنتی اور در بین النهرین کشف شده بود.

آقای سجادی گفته که این تخت نرد از چوب آبنوس و به شکل مستطیل است. چون آبنوس در سیستان و بلوچستان نمی روئید و مشخص است که از هند وارد شده است.

روی تخت نرد، ماری که 20 بار به دور خود حلقه زده و دمش رادر دهان گرفته، نقش بسته است.

به نظر می رسد که چنین طرحی هم به موضوع های فرهنگی و فلسفی هند مربوط باشد، چرا که چنین علامتی در فرهنگ هند به معنی مرکز انرژی های حیاتی در بدن انسان است.

این تخت نرد 20 خانه بازی و 60 مهره دارد. مهر ها که در یک ظرف سفالی در کنار تخت نرد اقرار داشتند از سنگ های رایج در شهر سوخته یعنی از لاجورد، عقیق وفیروزه است.

به نظر آقای سجادی این تخت نرد 100 تا 200 سال قدیمی تر از تخت نرد بین النهرین است و به همین دلیل او فکر می کند این بازی از شهر سوخته به تمدن بین النهرین رفته است. گروه تحقیق و کاوش هنوز روش بازی با این تخت نرد  را نیافته است.

ترکیب تیم باستان شناسان

به گزارش خبرگزاری میراث فرهنگی ، گروه باستان شناسی شهر سوخته 22 تا 30 عضو دارد و بیشتر این افراد باستان شناسانی با میزان تحصیلات متفاوت هستند.

اعضای ثابت این تیم متخصص را انسان شناس، طراح، نقشه بردار، نقشه کش و یک مرمت تشکیل می دهند. در این فصل از کاوش یک زمین شناس، سنگ شناس، گیاه شناس و جانور شناس بر حسب نیازهای گروه به باستان شناسان خواهند پیوست. با این تیم هفت متخصص ایتالیایی در رشته های زمین شناسی، شیمی،ژئوفیزیک،گرده شناسی و گیاه شناسی همکاری می کبرخی از پژوهشگران معتقدند مردم سیستان شاخه ای از آریایی های هستند که هزاران سال قبل در این منطقه سکنی گزیدند. تا کنون درباره شهر سوخته 33 کتاب و مقاله به زبان فارسی و 17 مقاله به زبان انگلیسی، فرانسه، روسی و ایتالیایی منتشر شده است.