هگمتانه نخستین پایتخت ایران
شهر هگمتانه را مردمان آریایی ماد در سده ۱۷ پیش از میلادبنا نهاده و آن را پایتخت نخستین شاهنشاهی ایرانی قرار دادند . هرودوت بنای آن را به دیاکو نخستین شاه ماد نسبت داده است . شهر تاریخی هگمتانه که به دلیل قرار‌گیری در دل تپه‌ای وسیع، به تپه‌ی هگمتانه معروف است، در استان همدان، در داخل شهر همدان امروزی و در دو طرف خیابان اکباتان قرار گرفته است. وسعت تپه‌ی مذکور که از آن به عنوان پهناورترین تپه‌ی باستانی ایران یاد می‌شود .
پایتخت مادها، پایتخت تابستانی هخامنشیان، و منطقه اعیان نشین از زمان هخامنشیان تا ساسانیان بود. یونانیان هگمتانه را اِکباتان می‌خواندند.
این شهر کهن، نخستین پایتخت ایران بوده و به همراه آتن در یونان و رم در ایتالیا، از معدود شهرهای باستانی جهان است که همچنان زنده و مهم مانده‌است . هرودوت این شهر را ساخته دیااکو می داند و گفته‌است که هفت دیوار داشته که هر کدام به رنگ یکی از سیاره‌ها بوده‌اند.
دانشنامه ایرانیکا بنیانگذاری ماد را سال ۷۰۸ پیش از میلاد به مرکزیت هگمتانه و توسط دیاکو ذکر می‌کند.
در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، ایشتوویگو شاه ماد از کوروش هخامنشی شکست می‌خورد و پیرو آن هگمتانه به تسخیر کوروش در می‌آید .
در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، داریوش سوم کشته شده و هگمتانه فتح می‌شود. همچنین تخت جمشید به وسیله اسکندر مقدونی ویران شده و حکمرانی هخامنشیان پایان می‌پذیرد.
روایات مورخین یونانی نیز حاکی است که این شهر در دوره مادها (از اواخر سده هشتم تا نیمه اول سده ششم پیش از میلاد)، مدت‌ها مرکز امپراتوری مادها بوده و پس از انقراض آنها نیز به عنوان یکی از پایتخت‌های هخامنشی (پایتخت تابستانی و احتمالاً محل خزانه آنها) به‌شمار می‌رفته‌است. گفته‌های هرودوت مورخ یونانی، در سده پنجم قبل از میلاد، مهم‌ترین مآخذ تاریخی در این مورد است. وی بنای اولیه این شهر را به دیاکو نخستین شهریار ماد نسبت می‌دهد.
پس از انقراض مادها، هر چند هگمتانه مرکزیت نخستین را نیافت، ولی به جهت قرار گرفتن در مسیر راه شاهی، که پارسه (تخت جمشید) را به سارد متصل می‌کرد، به عنوان پایتخت تابستانی هخامنشیان مورد توجه خاص بود و از این رو آن را آباد کردند.
در زمانی که داریوش سوم با اسکندر مواجه می‌شود، هگمتانه به صورت ویرانه‌ای بوده‌است؛ ولی داریوش سوم بنا به پیشنهاد یاران خود، دستور می‌دهد در میانه شهر، بنایی بزرگ که آن را ساروق می‌نامیدند، بسازند. در این بنا، سیصد مخفی‌گاه برای گنجینه‌ها و دارایی‌ها بر پا شد و برای آن هشت درب آهنین ساختند، که همه دو تکه و هر تکه ، به بلندای حدود دوازده متر بود.
پارتیان نیز از هگمتانه به عنوان پایتخت تابستانی و ضرابخانهٔ سلطنتی استفاده می‌کردند. سازه‌های پارتی در شهر، دژی که بر تپه مصلی قرار داشت را شامل می‌شد. هگمتانه تا سال ۲۲۶ میلادی به پارتیان وفادار ماند، تا اینکه به همراه آتروپاتن ( آذربایجان) از سمت شمال به تسخیر اردشیر بابکان درآمد. در اینجا مدارک متناقضی وجود دارد که آیا هگمتانه به عنوان کاخ تابستانی به کار رفته‌است یا نه. بنابر گفته ابن فقیه همدانی، ساختمان‌هایی بین تیسفون، پایتخت ساسانیان و کوه الوند و نه فراتر از آن، حتی همدان ساخته شد. شهر در مدت کوتاهی بعد از جنگ نهاوند به دست مسلمین افتاد و مرکز استان شد.
از جمله ویژگی‌های شهر باستانی هگمتانه، معماری و طرح و نقشه منظم این شهر بوده، که در بین آثار باستانی به دست آمده کم‌سابقه است. آثار کشف شده حاکی از وجود یک شبکه منظم و پیشرفته آب‌رسانی در شهر حکومتی مادها و پارت‌ها است. در فواصل بین کانال‌های آب رسانی، معابری بر عرض ۵/۳ متر وجود داشته و کف این معابر، تماماً با آجرهای مربع شکل و منظمی، مفروش بوده‌است. تحقیقات نشان داده که در فواصل ۳۵ متری بین معابر، دو سری واحدهای ساختمانی قرار دارند، که هر کدام شامل یک حیاط مرکزی (هال) است، با اتاق‌ها و انبارهایی به صورت قرینه در گرداگرد آن. به شکلی که هر واحد ساختمانی، فضایی در حدود ۵/۱۷ * ۵/۱۷ متر را در بر می‌گیرد. معابر مذکور با عرض ۵/۳ متر و پی بندی آجری در بخش وسیعی از تپه گسترش داشته و جهت شمال‌شرقی به جنوب‌غربی دارند.