ساختمان واژه های مشتق/مرکب/مشتق مرکب
1-اسم ساده :اسمی که فقط ازیک جزء معنادارساخته شده باشد:گوسفند ، اسفندیار ، خانه ،فرهنگ .
2-اسم غیرساده :اسمی که بیش ازیک جزءمعنا داردارد ومی توانیم آن هارابه دویا چندبخش تقسیم کنیم:کتاب خانه ، قلم تراش ، کارکرد .
اسم غیر ساده نیز به سه نوع تقسم می شود :1-اسم مشتق 2-اسم مرکّب 3-اسم مشتق –مرکّب
1-اسم مشتق :اسمی که درساختمان آن یک جزءمعنادار ویک جزء معناساز(معنی را عوض کند)وجودداشته باشد
در کلمات مشتق اگر جزء بی معنی قبل از جزء معنی دار باشد ، پیشوند و اگر بعد از آن باشد پسوند نامیده می شود . در زیر به مهم ترین پیشوند ها و پسوند ها ی مشتق ساز اشاره می شود .
مهم ترین پیشوند ها ی مشتق ساز :
با + اسم = صفت ؛ مثال : باادب
بی + اسم = صفت ؛ مثال : بی درد
نا + صفت = صفت ؛ مثال : نادرست
نا + اسم = صفت ؛ مثال : ناسپاس
نا + بن فعل = صفت ؛ مثال : نادان
ن+بن فعل =صفت؛ مثال:نشکن / نسوز
هم + اسم = صفت ؛ مثال : هم کلاس
مهم ترین پسوند های مشتق ساز :
اسم + ی = صفت ؛ تهرانی ، ماندنی ، خانگی ( "ی" نکره مشتق ساز نیست . مثل : مردی و ... )
صفت + ی = اسم ؛ خوبی ، درستی ، آلودگی و...
اسم + ی = اسم ( اسم حرفه یا مکان شغل ) ؛ خیاطی ، قصابی و...
اسم + گر = اسم ( صفت شغلی ) ؛ آهنگر ، کوزه گر و...
اسم + گری = اسم ؛ وحشی گری و...
اسم یا صفت + یت = اسم ؛ مرجعیت ، آدمیت و...
بن ماضی+ ار= اسم ؛ کردگار،گفتارو..
بن ماضی + ه / ـه = صفت مفعولی ؛ خورده ، شنیده و....
نکته: باید توجّه داشت که اگر این ( ه ) جزء ساختمان فعل نباشد تکواژ اشتقاقی خواهد بود یعنی مشتق می سازد . او دید ه ی روشنی دارد ( ه ) و ند مشتق ساز نیست چون جزء خود کلمه است .
بن مضارع + ه / ـه = اسم ؛ خنده ، گریه و...
اسم + ه / ـه = اسم ؛ زباله ، زبانه و...
صفت + ه / ـه = اسم ؛ زرده ،سفیده و..
بن مضارع + ـِ ش = اسم ؛ بینش ، دانش و...
بن مضارع + ان = صفت ؛ گریان ، خندان و ...
اسم + انه = اسم ؛ صبحانه ، بیعانه و ..
اسم + انه = صفت / قید ؛ عاقلانه ، محرمانه و ...
صفت + انه = صفت / قید ؛ عاقلانه ، مخفیانه و ...
صفت شمارشی + گانه = صفت ؛ دوگانه ، پنج گانه و ...
بن مضارع + نده = صفت ؛ خورنده ، رونده و ...
بن مضارع + ا = صفت ؛ جویا ؛ توانا
بن فعل + گار = صفت ؛ آموزگار ، آفریدگار و ...
اسم + چی = اسم ؛ تلفنچی ، پستچی و..
اسم + بان = اسم ؛ باغبان ، دربان و ...
اسم + دان = اسم ؛ نمکدان ، قلمدان و..
اسم + ستان = اسم؛ گلستان,هنرستان و
اسم + گاه = اسم؛ سحرگاه ، شامگاه و..
اسم + زار = اسم ؛ لاله زار و ...
اسم + یه =اسم / صفت؛ خیریه، نقلیه و.
اسم + ـَ ک = اسم؛عروسک،شهرک و..
صفت + ـَ ک =اسم؛زردک،سرخک و..
اسم + چه = اسم ؛ دریاچه، و ..
اسم + مند = صفت ؛ هنرمند و ...
اسم + ور = صفت ؛ نامور ، ...
اسم + ناک = صفت ؛ ترسناک و...
اسم + وار/واره = صفت / قید اسم ؛ امیدوار،ماهواره و...
اسم + گین = صفت ؛ اندوهگین و ...
اسم یا صفت + ین= صفت؛دروغین و..
تکواژها یی که مشتق نمی سازند عبارتند از :
- نشانه های جمع ( ها ، ان و ی نکره ) ؛ آدم ها ، معلمان، ( ی ) کتابی خریدم
- تر و ترین در آخر صفت و قید ؛ خوب تر ، بالا ترین
- پیشوند های صرفی ؛ بـ ، می و نـ می روم /نرو / بیاید
- شناسه های فعل ماضی و مضارع فرقی نمی کند .
- ضمائر شخصی متصل که به اسم می چسبند . ـ م ،ـ ت ، ـ ش ، ـ تان ، ـ تان ، ـ شان .
- فعل های کمکی در ماضی نقلی ام ، ای ، است ، ایم ، اید ، اند .
به این وند ها تصریفی می گوییم وند های تصریفی تغییری در ساختمان کلمه ایجاد نمی کنند و به این خاطر مشتق نمی سازد .
انواع اسم مرکّب :
1)اسم+اسم = اسم :لاک پشت ، شاه توت ، دستمزد ، دام پزشک ،حاجی فیروز ،کارنامه ، آب گوشت ،کتاب خانه
2)اسم +بن ماضی = اسم ::کارکرد ، رهاورد ، صلاحدید،دستبرد ، دستاورد
3)اسم+بن مضارع= اسم : :آبکش ،خط کش ،خاک انداز ، مدادتراش ،دستبند ،گلگیر
4)صفت +اسم = اسم :سیاه مشق ، نوروز ،سپیدرود ،چهارپا ،سبزقبا
5)ضمیر+ بن مضارع =اسم : خودنویس ،خودتراش
6)صفت +بن مضارع = اسم :زیرگذر زودپز دور نما
7)صفت +اسم = اسم = بالا دست زیرزمین پس کوچه
8)اسم + صفت =صفت : قدبلند ریش سفید پابرهنه
9)صفت +اسم =صفت :بدبخت سفید پوست بد گمان بزرگ سال
10)اسم +بن مضارع=صفت :دروغ گو خدا شناس چادر نشین محبت آمیز
11)ضمیر +بن